Zieleń i woda

Zieleń i woda

dr inż. Krzysztof Herman
badacz: Karol Nowak
badane place: 30
(wrzesień 2017)

Badanie zieleni na warszawskich placach pokazuje zarazem ich duże funkcjonalne zróżnicowanie. Obok bardzo „zielonych” placów ze sporą ilością drzew i powierzchni biologicznie czynnej, pełniących funkcje parków czy zieleńców (place: Inwalidów, Dąbrowskiego, Żelaznej Bramy, Hallera), występują place historyczna czy zabytkowe o charakterze rynku, służące wydarzeniom o randze państwowej, na których zieleń nie występuje i nigdy nie występowała. Można także wyróżnić dużą grupę placów całkowicie zdominowanych przez komunikację, parkingi i utwardzone nawierzchnie, na których zieleni nie ma lub jest jej niewiele (między innymi place Konstytucji, Teatralny, Bankowy, Trzech Krzyży, Zawiszy, Wileński, Na Rozdrożu). To w rewitalizacji tych przestrzeni upatrywałbym możliwości aranżacji dobrze zbalansowanych miejsc mających miejski charakter, ale równocześnie „zielonych”. Nadzieją na takie koncepcje napawają nowe lub odnowione place, które łączą funkcję komunikacyjną z rozwiązaniami „krajobrazowymi” (zieleń, woda). Taka sytuacja występuje na placu Grzybowskim, a także częściowo na placach Szembeka, Powstańców Warszawy i Europejskim.

Nowe nasadzenia i drzewa w złym stanie zdrowotnym

Dynamika populacji na placach jest korzystna, choć zaledwie w nieznacznym stopniu – więcej jest młodych, nowych nasadzeń niż drzew w widocznym gołym okiem złym stanie zdrowotnym. Może to świadczyć o dodatnim bilansie nasadzeń, chociaż niekoniecznie, jako że badanie nie uwzględnia wycinek, wobec czego równie dobrze to być efektem sprawnego pozbywania się drzew w złej kondycji.

Liczba młodych drzew łącznie dla 30 placów wynosi 369 (oraz 61 drzew w pojemnikach), drzew w złym stanie (schnących) jest natomiast 47.

Z oczywistych względów większość młodych nasadzeń znajduje się na nowych placach lub tych, które niedawno przechodziły renowację. W dwóch miejscach pojawiły się tymczasowe nasadzenia w donicach: 12 drzew na placu Defilad oraz 49 na placu Powstańców Warszawy.

Drzewa na placach

Na hektarze (kwadrat o boku 100 metrów) warszawskiego placu rośnie średnio 28 drzew.

Jeżeli podzielilibyśmy place na mieszkania o powierzchni 50 m², to drzewo znalazłoby się w co siódmym mieszkaniu (0,14 drzewa na 50 m²). 

Ten wskaźnik dobrze pokazuje charakter i funkcję placu – na przykład plac Żelaznej Bramy to w dużej mierze park, zieleniec stanowiący kontynuację osi ogrodu Saskiego i przedpole pałacu Lubomirskich. Podobnie jest w przypadku placu Inwalidów. Plac Politechniki sąsiaduje z parkiem Trzcińskiego, a do granic placu przy badaniu włączony został szpaler drzew będący w zasadzie częścią zielonej pierzei parku. Dobrze w tym rankingu wypadają nowe lub odnawiane place (Europejski, Szembeka). Warto zaznaczyć, że badania na placu Powstańców Warszawy odbyły się przed nowymi nasadzeniami dokonanymi w 2017 roku. 

„Patelnia” nie jest typowym placem, podobnie jak Rynek Starego Miasta; zarówno rynek, jak i plac Zamkowy są przestrzeniami historycznymi, na których drzewa nigdy nie występowały. Dlatego też na czele najmniej „zadrzewionych” typowych placów uplasowałbym place Piłsudskiego, Defilad, Trzech Krzyży, Bankowy i Teatralny. Pierwsze dwa pełnią lub pełniły funkcje oficjalne, reprezentacyjne (tu organizowane są lub były wielkie wydarzenia, parady, defilady, msze, koncerty itd.) – z tego wynika tłumaczony utylitarnie brak drzew. Obydwa sąsiadują także z dużymi skupiskami zieleni (ogród Saski i park Świętokrzyski), których krańce tworzą zresztą zielone pierzeje obu tych placów. Pozostałe trzy pełnią głównie funkcje komunikacyjną i parkingu.

Okap koron drzew

Po co mierzymy okap drzew? Otóż jego wielkość sporo nam mówi o funkcjonalnym znaczeniu drzew w danej przestrzeni – jedną z ich głównych właściwości w przestrzeni publicznej jest bowiem dawanie charakterystycznego migoczącego cienia. W dużym uproszczeniu: wielkość okapu pokazuje, na jakiej części placu możemy stać pod koroną drzewa. Dane dotyczące liczby drzew nie uwzględniają zróżnicowania wielkości tych koron – tymczasem to właśnie jest parametr, na podstawie którego możemy lepiej niż na podstawie liczby drzew wyobrazić sobie rolę masy koron i liści w procesie oczyszczania powietrza (zatrzymywania pyłów na woskowatej powierzchni liści), a także kształtowania mikroklimatu danego miejsca (wilgotności, temperatury powietrza itd.). 

Na czele tego rankingu uplasowały się place z dojrzałym drzewostanem (Inwalidów, Hallera, Politechniki, Żelaznej Bramy itd.). Plac Europejski mimo sporej liczby drzew ma niewielką powierzchnię pokrycia okapem, rosnące tam drzewa są bowiem młode lub małe; podobnie jest w przypadku placu Szembeka.

Na „Patelni” próżno szukać cienia, nie schronimy się tu pod koroną drzewa. Na – skądinąd niedużym – Rynku Starego Miasta cień zapewniają budynki i tymczasowe zadaszenia (markizy, parasole restauracji itp.).

Przyglądając się placom, na których stosunek wielkości okapu koron drzew wobec powierzchni całkowitej jest najniższy, możemy wyróżnić co najmniej dwa typy. Typ pierwszy to place i rynki o charakterze wybitnie historycznym, znajdujące się w obszarze zabytkowym (Rynek Starego Miasta, place Zamkowy czy Piłsudskiego), na których tradycyjnie nie występuje zieleń. Drugi to place (czasem też o charakterze zabytkowym) zdominowane przez ruch kołowy i parkingi. Na nich można wykazać ścisłą korelację pomiędzy powierzchnią dróg czy liczbą miejsc parkingowych a niewielkim obszarem pokrytym okapem koron drzew (place: Teatralny, Wileński, Trzech Krzyży, Zawiszy). Są to często miejsca, na których historycznie obecna była zieleń (place Teatralny i Trzech Krzyży).

Powierzchnia biologicznie czynna

Powierzchnia biologicznie czynna jest tym czynnikiem, który obok liczby drzew na placu (wielkości okapu) kształtuje odbiór placu jako „zielonego”. Wpływa on na mikroklimat miejsca, na zmniejszenie spływu powierzchniowego wody i małą retencję glebową oraz roślinną. Być może najbardziej zielonym placem Warszawy jest plac Inwalidów (ma zarówno najwyższy stosunek wielkości okapu koron drzew wobec powierzchni całkowitej placu: 39%, jak i najwyższy odsetek powierzchni biologicznie czynnej: 51,6%). Pomimo obecności czteropasmowej, szerokiej drogi duża część powierzchni pozostaje tam nieutwardzona – nawet chodniki zrealizowane są jako półprzepuszczalne ścieżki z rzadko ułożonych betonowych płyt, zastosowano też zielone torowiska. Plac Inwalidów nie jest typowym śródmiejskim placem, na którym mogłoby się toczyć „gęste” życie miasta, ale jest przykładem pogodzenia parku z placem (w pierzejach placów znajduje się sporo usług, mieszczą się tu sklepy i kawiarnie). Miejsce to ma potencjał „zielonego” centrum lokalnego. Podobna synergia powierzchni biologicznie czynnej i znacznego okapu drzew występuje także na placach Żelaznej Bramy i Hallera. Są to place o znaczeniu lokalnym, dzielnicowym, zieleń jest na nich dostępna, stanowią alternatywę dla lokalnych parków.

Place Wilsona i Zawiszy, a także częściowo plac Narutowicza, pomimo nadal stosunkowo dużego udziału powierzchni biologicznie czynnej (30–35%) są placami zdominowanymi i zawłaszczonymi przez komunikację (głównie kołową, ale też szynową). To powoduje, że zdecydowana większość tej „zielonej przestrzeni” pozostaje niedostępna dla mieszkańców jako środkowy, centralny element ronda.

Zbiorniki wodne i poidełka

Na 7 z 30 placów znajdziemy stałe zbiorniki wodne. Każdy ze zbiorników posiada jakieś elementy dynamiczne – fontannę, zraszacz, kaskadę itp. 

Wyraźnie widać trend uwzględniania zbiorników wodnych przy odnawianiu starych i tworzeniu nowych placów (place Europejski, Szembeka, Grzybowski). Wszystkie te realizacje posiadają elementy dynamiczne. Dwa zbiorniki można wyróżnić jako dostępne, umożliwiające interakcję i będące rzeczywiście ważnym elementem całości placu – to te zlokalizowane na placu Europejskim i Grzybowskim. Atrakcyjne są niewątpliwie także fontanny i gry wodne zlokalizowane na placu Szembeka. Duża fontanna na placu Na Rozdrożu, odcięta przez ciągi komunikacyjne, jest stosunkowo mało użytkowana. Tradycyjne niewielkie fontanny stanowią ważny element kompozycyjny placów Dąbrowskiego, Hallera i Rynku Mariensztackiego. Są one ograniczone murkiem, stanowią raczej element estetyczny, a w mniejszym stopniu funkcjonalny (woda, w której można się „pluskać” i którą można się schłodzić w upalnie dni). 

Poza Rynkiem Starego Miasta, gdzie funkcjonuje stara studnia, a także punktem poboru wody oligoceńskiej przy placu Hallera, na żadnym z placów nie ma źródeł wody pitnej (poidełek).

Dane
*dane z lipca 2017 roku

„Patelnia”

Europejski

Starynkiewicza

Zamkowy

Bankowy

Dąbrowskiego

Defilad

Grzybowski

Hallera

Inwalidów

Konfederacji

Konstytucji

Krasińskich

Na Rozdrożu

Narutowicza

Piłsudskiego

Szembeka

Politechniki

Powstańców Warszawy

Teatralny

Trzech Krzyży

Unii Lubelskiej

Wileński

Wilsona

Żelaznej Bramy

Zawiszy

Zbawiciela

Rynek Mariensztacki

Rynek Nowego Miasta

Rynek Starego Miasta

Stanisława Małachowskiego