Kompozycja urbanistyczna

Kompozycja urbanistyczna 

prof. Sławomir Gzell
badaczka: Anna Nauwaldt
badane place: 15
(wrzesień 2017)

Analiza planistyczna, oparta na teorii elementów kompozycji urbanistycznej Kazimierza Wejcherta i poparta znajomością z autopsji wszystkich badanych placów, pokazuje, że nie można mówić o „typowym placu warszawskim” – taki plac po prostu nie istnieje. Miłośnicy miasta mogą czuć się urażeni, bo przecież mówi się na przykład o „warszawskiej wysokości budynków”, określając ją na mniej więcej 28–30 metrów, a niejeden pisarz czy dziennikarz wspomniałby o innych jeszcze specjalnościach Warszawy (gwara, dowcip, bohaterstwo, spryt itd.). Wszystkie te szczególne cechy miasta odznaczają się jednak powtarzalnością, wymaganą od czegoś, co nazywamy typem. 

Warszawskie place takiej cechy nie mają, każdy z nich jest inny. Ani podłoga placów, ani ich ściany, ani strop nie powtarzają się, każdy jest odrębnym, niepowtarzalnym bytem urbanistycznym. Każdy jest typem odmiennym od innych. Nie występuje tu wzorzec znany z Barcelony, gdzie wszystkie skrzyżowania ulic na planie Cerdy (a są ich dziesiątki) zaplanowano i wybudowano w jednakowej postaci, ani schemat znany z Paryża albo Berlina, gdzie niemal równocześnie powstało kilkanaście placów królewskich.

Analiza warszawskich placów nie prowadzi zatem do żadnej uogólniającej syntezy, ale to nie szkodzi. Co więcej, można powiedzieć, że formalna odrębność każdego z placów stanowi o ich sile. Tworząc połączony układ (czytelny w planie miasta), dają przechodniom szansę na oglądanie różniących się wnętrz miejskich oraz na lokowanie innych w każdym przypadku usług dla mieszkańców. Dają szansę na powstawanie lokalnej tożsamości – pod warunkiem, że plac jako taki posiada jakiekolwiek charakterystyczne cechy. Przede wszystkim musi być placem w najbardziej potocznym znaczeniu tego słowa, to znaczy powinien być łatwym do odczytania fragmentem miasta. 

Wnętrze placu można porównać do wnętrza pokoju. Ma on ściany i podłogi wyznaczające jego granice, ich rozplanowanie określa jego geometrię. Wedle klasycznych prawideł plac powinien być czytelnym fragmentem przestrzeni ograniczonym ścianami o wysokości odpowiedniej dla jego rozległości (stosunek ściany do dłuższego wymiaru podłogi powinien wynosić 1:3). Takie proporcje ma na przykład Rynek Starego Miasta, bliskie temu wzorcowi są place Konstytucji i Zbawiciela, do zaakceptowania są też place Hallera i Szembeka. W wielu przypadkach nie zostały one jednak zachowane, co nie znaczy, że miejsca te nie posiadają innych walorów i elementów tożsamościotwórczych.

Warto dodać, że większość placów pełni funkcję zworników miejskiego transportu, co niekorzystnie odbija się na ich przestrzeni i niemal całkowicie wyklucza swobodny ruch pieszych. Bywa też odwrotnie – niekiedy ogromny ruch pieszy pozwala nie zwracać uwagi na niekorzystne rozwiązania przestrzenne i zaakceptować plac w obecnej formie.

Tradycyjnie za istotne elementy w kompozycji urbanistycznej uważa się między innymi:

• kąt środkowy (kąt między punktem podłogi a szczytem najwyższej ściany położonego przy nim budynku) – wielkość idealna, niepowodująca klaustrofobicznego ani agorafobicznego wrażenia i pozwalająca objąć wzrokiem cały plac, wynosi 28–30 stopni. Przykładem może być Rynek Starego Miasta. Idealnego kąta środkowego nie można wyznaczyć na placu Defilad, Bankowym i Europejskim;

• powierzchnię placów – wpływa na odczuwanie przestrzeni;

• dominanty – główne, wybijające się elementy architektoniczne podporządkowujące sobie całość kompozycji placu, jak na przykład Pałac Kultury i Nauki na placu Defilad, wieże kościoła św. Zbawiciela na placu Zbawiciela czy Millenium Plaza na placu Zawiszy. Są także place nieposiadające dominant, na przykład Rynek Mariensztacki, plac Inwalidów czy plac Hallera;

• otwarcia widokowe – na przykład widok z placu Na Rozdrożu pozwala obserwować panoramę, zarazem potęguje jednak wrażenie dominacji transportu samochodowego;

• funkcje – te historyczne wiążą się na przykład z handlem i działającymi na placach targami. Od XIX wieku następowało przejście od zwartej zabudowy do otwartej przestrzeni oraz przenoszenie na place funkcji transportowych. Porozcinanie arteriami placu Krasińskich w 1937 roku czy placu Bankowego w 1948 roku oraz dalsze zmiany, takie jak umieszczenie na placach transportu publicznego czy parkingów, można zaobserwować dziś na placach-rondach (plac Zawiszy) i placach-skrzyżowaniach (plac Wileński). Również dlatego tak istotna jest różnorodność funkcji dostępnych w parterach budynków stojących w obrębie placów, mała architektura, obecność cienia, zieleni, wody itp.

Warszawskie place ulegają ciągłym przekształceniom, teraźniejszość wciąż nakłada nowe warstwy na dawne układy przestrzenne. Przykładem takich zmian może być przeobrażenie placu Żelaznej Bramy w latach 1965–1972, kiedy tamtejsza kompozycja urbanistyczna została zaburzona przez budowę osiedla Za Żelazną Bramą. Niedawne rewitalizacje nadały nowy charakter placom takim jak Grzybowski, Powstańców Warszawy czy Szembeka. Urbanistyczne zmiany czekają także place Grzybowski (tym razem poprzez budowę wieżowca), Narutowicza, Pięciu Rogów i Defilad.

Ten dryfujący charakter warszawskich placów oddaje także historia niezrealizowanych konkursów, których projekty miały wprowadzić radykalne zmiany – między innymi koncepcja Zygmunta Stępińskiego z 1972 roku, zakładająca posadzenie szpaleru drzew na płycie 100 × 70 metrów na placu Piłsudskiego, czy pomysł otoczenia Pałacu Kultury i Nauki „corso” – koroną wieżowców na planie okręgu – autorstwa Andrzeja Skopińskiego i Bartłomieja Biełyszewa z 1992 roku. Świadectwem tej ewolucji placów są także realizacje tymczasowe antycypujące zmianę, takie jak Dotleniacz Joanny Rajkowskiej na placu Grzybowskim z 2007 roku.

Dane
*dane z lipca 2017 roku

„Patelnia”

Europejski

Starynkiewicza

Zamkowy

Bankowy

Dąbrowskiego

Defilad

Grzybowski

Hallera

Konfederacji

Konstytucji

Krasińskich

Na Rozdrożu

Narutowicza

Piłsudskiego

Szembeka

Politechniki

Powstańców Warszawy

Teatralny

Trzech Krzyży

Unii Lubelskiej

Wileński

Żelaznej Bramy

Zawiszy

Zbawiciela

Rynek Nowego Miasta

Rynek Starego Miasta

Stanisława Małachowskiego