Użytkowanie

Użytkowanie

Martyna Obarska
badacze: Barbara Drewiczewska, Piotr Jończyk, Anna Mikołajska
badane place: 10 – obserwacje, 15 – analiza funkcjonalna
(wrzesień 2017)

Założenia

Badania sposobów użytkowania warszawskich placów przebiegały dwutorowo: na 10 z nich odbyły się obserwacje (trzykrotne, w różnych porach dnia i różnych dniach tygodnia), a na 15 dodatkowo przeprowadzono również analizę funkcjonalną, służącą określeniu:

• ile budynków znajduje się w obrysie placu;

• jakie pełnią one funkcje;

• w ilu budynkach znajdują się otwarte, ogólnodostępne partery i w jakich godzinach działają znajdujące się w nich usługi / punkty.

Te wskaźniki miały pozwolić naszkicować ogólny, funkcjonalny charakter placu. Wskaźniki dodatkowo zebrane podczas obserwacji dopełniły obraz tych przestrzeni. Badacze mieli również za zadanie obserwację potencjalnych punktów / funkcji, które istnieją na placu i mogą mieć wpływ na jego użytkowanie. Dlatego należało sprawdzić, czy na danym placu:

• znajdują się przystanki komunikacji publicznej;

• są stojaki rowerowe;

• są meble uliczne, ławki, siedziska lub murki – miejsca umożliwiające zatrzymanie się.

Należało również przeanalizować funkcję transportową. Mogła o niej świadczyć obecność infrastruktury drogowej, a jej charakter pozwalał ocenić intensywność ruchu w danej przestrzeni, co przekłada się na sposób użytkowania placu (te, w których funkcja transportowa zdecydowanie dominuje nad pozostałymi aktywnościami, określiłam w pierwszej części analizy jako place tranzytu / szybkie). Należało zatem odpowiedzieć na pytania:

• czy na danym placu dopuszczalny jest ruch kołowy;

• czy istnieje jezdnia szersza niż dwupasmowa;

• czy są miejsca parkingowe;

• czy wytyczono strefę ograniczonej prędkości (np. tempo 30);

• czy w danej przestrzeni zdarzają się czasowe, regularne zmiany organizacji ruchu (letnie zamknięcie dla ruchu kołowego, weekendowe targi itd.).

Trzecią grupą wskaźników uwzględnionych w badaniu były te związane z poczuciem bezpieczeństwa w danej przestrzeni. Testowo postanowiono przyjrzeć się dwóm sprawom:

• obecności ślepych ścian, pustostanów lub zamkniętych, niedostępnych parterów (jak dowodzą badania, są to czynniki stresogenne, wpływające na spadek poczucia bezpieczeństwa);

• obecności handlarzy ulicznych (którzy stanowią grupę obserwującą otoczenie, a więc również zapewniają pewien poziom kontroli społecznej).

Na samym końcu zbadano również, czy na placach w ciągu ostatniego roku odbywały się jakieś publiczne wystąpienia (zgłoszone do Urzędu m.st Warszawy).

Place transferu i czasu wolnego

Zbadane place można podzielić na place transferu (ewentualnie: szybkie) i czasu wolnego (ewentualnie: sąsiedzkie, wolne). Można dostrzec ciekawą typologię; roboczo nazwałam ją typologią transferu i czasu wolnego / sąsiedztwa.

Place transferu to Bankowy, Na Rozdrożu, Trzech Krzyży i „Patelnia”.

Place czasu wolnego to Grzybowski, Szembeka, Europejski i Rynek Starego Miasta.

Place mieszane to Piłsudskiego (w weekend jest placem wolnego czasu, w tygodniu placem transferu) oraz Defilad (w jego przypadku granicą jest nie tyle dzień tygodnia, ile wyraźna linia podziału przestrzennego – część nieoficjalnego dworca autobusowego to plac transferu, pozostała przestrzeń to plac czasu wolnego).

Place transferu

W części placów funkcja tranzytowa dominuje nad wszystkimi pozostałymi. Są to place-ulice, na których ruch (zarówno pojazdów, jak i ludzi) podyktowany jest tylko potrzebą przemieszczania się. Nawet jeśli na tych placach istnieją inne funkcje (i nawet jeśli mieszczą się one w parterach budynków, czyli w atrakcyjnych lokalizacjach mogących przyciągnąć potencjalnych klientów), to przestrzenie te są zdominowane przez ruch. Przez to nie odgrywają roli dospołecznej, która sprawiłaby, że ludzie mogliby nawiązać relacje i spędzaliby tam więcej czasu, niż jest to absolutnie konieczne do załatwienia danej sprawy. Przez dominację funkcji transferu place te nie pełnią także innych funkcji społecznych w wystarczającym stopniu.

Na placach transferu również przestrzeń podporządkowana jest ruchowi tranzytowemu. W przypadku placów: Bankowego, Na Rozdrożu i Trzech Krzyży chodzi o ruch samochodowy, w przypadku „Patelni” natomiast mamy do czynienia z ruchem pieszym (mówiąc obrazowo – to nie tyle plac, ile raczej bardzo zatłoczony chodnik). Ta dominacja jest tak przemożna, że wpływa nawet na tempo ruchu na tych placach. Ciekawym przykładem jest plac Piłsudskiego, któremu udaje się przełamać monopol transferu tylko dlatego, że przestrzeń wolna od ruchu samochodowego jest tak gigantyczna, iż samochody nie mogą jej zdominować. Niestety brak innych funkcji sprawia, że staje się on placem wolnego czasu tylko w weekendy – i dzieje się tak głównie ze względu na bliskość Traktu Królewskiego i ogrodu Saskiego. Na placach transferu ruch odgrywa najważniejszą rolę – to jemu podporządkowane są wszelkie inne ciągi komunikacyjne. Niejednokrotnie ogranicza to przestrzeń, którą można by zagospodarować w inny sposób – nawet jeśli pojawiają się meble uliczne, które na placach czasu wolnego zapewne spełniłyby swoją funkcję, na placach transferu nie są one używane.

Place czasu wolnego

Na placach czasu wolnego funkcja transferu, nawet jeśli się pojawia, nie dominuje nad innymi. Istnieją na nich wyraźnie określone punkty gromadzące użytkowników – sprawiają one, że miejsca te są przestrzeniami spędzania czasu wolnego. Na 4 z 5 placów, które wytypowałam jako place czasu wolnego, dominującym punktem animującym przestrzeń jest woda – wodotryski, fontanny czy kaskady. Zgodnie z koncepcjami tworzenia przestrzeni dospołecznych i zasadami projektowania dobrej przestrzeni publicznej obecność wody powinna przyciągnąć zróżnicowaną grupę użytkowników placu. Nasze obserwacje potwierdzają te refleksje. Instalacje wodne cieszą się sporym zainteresowaniem (przede wszystkim dzieci) i przyciągają na plac mieszkańców okolicy. Wielokrotnie zaobserwowano, że są to zachowania cykliczne (rodziny przychodzą na plac zaopatrzone w ręczniki i ubrania na zmianę, znają też inne osoby; podczas obserwacji w różne dni pojawiali się ci sami ludzie). Ciekawym przypadkiem w tym kontekście jest plac Na Rozdrożu, na którym znajduje się fontanna. Jego funkcja tranzytowa jest jednak tak dominująca, że brak dodatkowej animacji przestrzeni wokół fontanny sprawia, iż nie staje się ona magnesem relacji sąsiedzkich i społecznych. Analizując archiwalne działania kolektywu EXYZT, który w 2011 zaadaptował tę przestrzeń na czasową instalację UFO – Unexpected Fountain Occupation, można jednak dostrzec, jak wielki potencjał ma ta przestrzeń, jeśli jest odpowiednio animowana.

Na placach czasu wolnego można wyróżnić również inne funkcje przyciągające mieszkańców i przechodniów – obecność mebli miejskich umożliwia odpoczynek i uprawianie sportów miejskich. Szczególnym wyjątkiem jest plac Europejski, który jest de facto placem animowanym – odbywają się tu pokazy filmowe i wydarzenia artystyczne. Jest to plac monitorowany, sprzątany i ochraniany. Trudno ocenić, jak by funkcjonował, gdyby zabrakło „animatora” tej przestrzeni. Szczególnie ciekawie wypada porównanie tego zaprojektowanego z uwzględnieniem wszystkich pożądanych cech placu dospołecznego z placami Szembeka i Grzybowskim – są to bowiem place sąsiedzkie, które również przeszły niedawno gruntowny remont. Z jednej strony mamy więc do czynienia z przestrzenią działającą, ale animowaną – w której aktywność jest podtrzymywana coraz to nowymi atrakcjami (kino letnie, pokazy meczów, plenerowa galeria sztuki, popularna „fotogeniczna” rzeźba przedstawiająca trójwymiarowy napis I [love] WARSAW) – a przestrzeniami zaprojektowanymi, których funkcjonowanie jest na bieżąco modyfikowane przez użytkowników i rządzi się prawami relacji społecznych, a nie pewnego niepisanego regulaminu. Plac Europejski jest wypreparowanym placem miejskim.

Plac Defilad wbrew obiegowej opinii (a także wbrew założeniu architektonicznego) jest obecnie przede wszystkim placem czasu wolnego, nie zaś transferu (oprócz obszaru dworca autobusowego). Funkcja ta wynika jednak całkowicie z roli „animatorów” przestrzeni – instytucji, które w niej działają. Aktywność toczy się poniekąd wbrew projektowi tej przestrzeni, która z założenia nie ma punktów zachęcających do zwolnienia tempa, postoju. Dlatego też aktywność ludzi ogranicza się do przestrzeni „między skrzydłami pałacu”. Wszelkie niezanimowane przestrzenie placu stają się automatycznie strefami niczyimi z dominującą funkcją parkingową.

Cykl życia placu

Place transferu funkcjonują w cyklach – jeśli dominujący na nich ruch tranzytowy zmniejsza się (ze względu na weekend, wakacje, święto czy złą pogodę), pustoszeją. Na placach czasu wolnego ruch jest bardziej płynny i rozkłada się na różne godziny – zmieniają się bowiem grupy, które korzystają z danej przestrzeni – a różnorodność funkcji sprawia, że funkcjonują one w dłuższych cyklach, porach dnia i roku. (W związku z tym istnieje jednak obawa, że o ile w okolicy placu Europejskiego nie pojawią się większe sąsiedzkie wspólnoty, może on stracić swoją funkcję placu czasu wolnego, jeżeli przestanie być animowany).

Grupy wiekowe, bezpieczeństwo

Kolejnym aspektem, na który zwraca się szczególną uwagę w analizie, czy dana przestrzeń jest dobrze zaprojektowana pod względem jakości przestrzeni publicznej, jest obserwacja, jakie grupy wiekowe z niej korzystają. Na placach określonych w mojej analizie jako place czasu wolnego / sąsiedzkie wyraźnie widoczne są osoby starsze i rodziny z dziećmi, a na niektórych przebywa więcej kobiet. Są to czynniki, które wskazują, że są to miejsca, gdzie prawdopodobnie dobrze działa „oko ulicy” – to określenie ukute przez Jane Jacobs, opisujące rodzaj miękkiej społecznej kontroli, która zwiększa poczucie bezpieczeństwa, ale wpływa również na szansę zaistnienia interakcji społecznych. 

Przeprowadzona typologia nasuwa jeszcze jeden wniosek – jest to jednak hipoteza, której nie można było zweryfikować w toku pilotażowego badania. Otóż może istnieć korelacja między typem warszawskich placów a poziomem bezpieczeństwa ich użytkowników / faktyczną statystyką policyjną. Użytkownicy placów transferu mogą w mniejszym stopniu niż użytkownicy placów wolnego czasu liczyć na obronne mechanizmy kontroli społecznej.

Wnioski

Pierwsze place powstały jako miejsca wymiany handlowej. Często tworzono je również na przecięciu ważnych szlaków komunikacyjnych. Były – i nadal są – miejscami spotkań i relaksu. Analiza 15 warszawskich placów (wraz z obserwacją 10 spośród nich) wskazuje, że istnieje wyraźna dysproporcja między tymi funkcjami. 

Na przebadanych placach dominuje funkcja tranzytowa, ze szczególnym uwzględnienie ruchu samochodowego. W czasie zbierania materiałów na żadnym z placów nie występowała tymczasowa organizacja ruchu (np. weekendowa). Aż na 11 istnieją miejsca parkingowe, a na prawie połowie jezdnie szersze niż dwupasmowe. Na 80% przebadanych placów jeżdżą samochody prywatne; są to również ważne węzły komunikacji publicznej. 

Warto zwrócić uwagę na jeden spośród wskaźników – na 11 spośród 15 przebadanych placów istnieją stojaki na rowery. Nie można wyciągać z tej danej zbyt daleko idących wniosków, ale warto zauważyć, że w mieście widoczna jest obecność infrastruktury rowerowej. Co więcej, stacje Veturilo są jednym z czynników kształtujących ruch na placach – wpłynęły one na zmianę szlaków komunikacyjnych.

Warto też zwrócić uwagę na wyniki związane z obecnością na placach handlu detalicznego (straganów, kwiaciarek itd.). Jest on uznawany za jedną z najważniejszych funkcji dospołecznych, ale też bezpośrednio wiąże się z istotną handlową funkcją placu – a te funkcje istnieją zaledwie na 8 z 15 przebadanych placów.

Jeśli jednak handel detaliczny nie jest mocną stroną analizowanych placów, to może okażą się nią usługi usytuowane w parterach domów? Absolutnym liderem pod względem zagospodarowania parterów budynków jest plac Hallera, na którym w przyziemiu znajduje się 51 lokali (choć 7 z nich jest pustych i działa zaledwie 1 lokal gastronomiczny). Na drugim miejscu uplasował się plac Konstytucji (39 lokali), następnie place Grzybowski (38) i Trzech Krzyży (32 lokale, ale aż 11 z nich jest obecnie pustych – w remoncie). Na drugim krańcu znajdziemy plac Na Rozdrożu (4 lokale) i „Patelnię” (2 lokale – choć w tym przypadku trudno oddzielić samą przestrzeń placu od pobliskiego przejścia podziemnego, które obfituje w usługi) oraz plac Europejski (7 lokali, 4 gastronomiczne, 2 sklepy niespożywcze, 1 pusty lokal). Warto zwrócić uwagę, że jeśli przeanalizujemy ten wskaźnik, bardzo wyraźnie zobaczymy założenia przyświecające tworzeniu wielofunkcyjnych placów w latach 50. (plac Hallera: 1950–1956, plac Konstytucji: 1950–1952), gdy ważną rolę odgrywała obecność usług. Nawet jeśli na obu tych placach intensywność handlu i innych usług była nierównomiernie rozłożona w czasie (masowe zamykanie punktów usługowych na placu Konstytucji w latach 90.), istnieje na nich infrastruktura (lokale w parterach zaopatrzone w wielkie witryny) umożliwiająca szybkie przywrócenie tych funkcji.

Najwięcej budynków znajduje się na Rynku Starego Miasta – co wynika z historycznej specyfiki zabudowy rynków. Warto także zwrócić uwagę na drugi kraniec tej skali – najmniej budynków znajduje się przy „Patelni” oraz placach Zawiszy i Na Rozdrożu (gdzie dodatkowo funkcja ogólnodostępnych parterów jest właściwie zminimalizowana). Jedną z podstawowych urbanistycznych cech placu jest ograniczenie przestrzeni poprzez zabudowę (pierzeje ulic). W przypadku „Patelni” czy podporządkowanego ruchowi Trasy Łazienkowskiej placu Na Rozdrożu trudno mówić o zachowaniu takiej formy. Są to raczej ciągi komunikacyjne.

Dane
*dane z lipca 2017 roku

„Patelnia”

Europejski

Starynkiewicza

Bankowy

Dąbrowskiego

Defilad

Grzybowski

Hallera

Konstytucji

Na Rozdrożu

Narutowicza

Piłsudskiego

Szembeka

Politechniki

Powstańców Warszawy

Trzech Krzyży

Zawiszy

Rynek Starego Miasta

Stanisława Małachowskiego