Barwy, faktury i światłocień

Barwy, faktury i światłocień

Małgorzata Kuciewicz i Simone De Iacobis (grupa projektowa CENTRALA)
badaczka: Karolina Matysiak
badane place: 30
(wrzesień 2017)

W nocnej strukturze przestrzennej miasta place tworzą najjaśniejsze rejony. Oświetlenie drogowe sumuje się na nich ze światłem okien budynków mieszkalnych, podświetlanych reklam, witryn sklepowych, neonów, iluminacji oraz dekoracji okolicznościowych. Efekty często są przypadkowe, a światła nakładają się na siebie, tworząc raz malownicze układy, innym razem bezładne zgrupowania. Na wszystkich spośród przebadanych placów możliwa jest redukcja oświetlenia i zmniejszenie zanieczyszczenia świetlnego. Niebo Warszawy ma dziewiątą, najgorszą klasę w skali Bortle’a, używanej do szacunkowej oceny jakości nocnego nieba. Największy potencjał ograniczenia „fotozanieczyszczenia”, które niekorzystnie wpływa na dziką przyrodę i rozregulowuje okoliczne ekosystemy, mają place na Rozdrożu, Zbawiciela oraz Bankowy.

Oświetlenie tras komunikacyjnych biegnących przez place podporządkowane jest wymaganiom technicznym i zależy od klasy danej drogi. Normy te umożliwiają redukowanie oświetlenia, lecz na badanych placach nie zaobserwowano, by oświetlenie zmniejszało się w trakcie nocy. Z uwagi na położenie geograficzne miasta warszawska noc nie jest jednorodna – w skali doby aż cztery godziny to półmrok, czyli zmierzch i świt, podczas których bardziej niż kontrast ważna jest ludzka zdolność rozpoznawania kolorów.

Większość warszawskich latarni ma niski współczynnik oddawania barw (Colour Rendering Index), więc kolory stolicy redukowane są nocą do żółci. Po zmroku nie można docenić polichromii starówki ani starannie zrekonstruowanej kolorystyki tamtejszego rynku. Iluminacja obiektów architektonicznych również przebarwia fasady oświetlanych budynków, a w kilku wypadkach intensywność naświetlaczy spłaszcza również detale architektoniczne i powoduje wizualny dyskomfort.

Na warszawskich placach dominuje sześć rodzajów lamp:

– na 3 placach stolicy tzw. lampy parkowe ilustrują przysłowie „Najciemniej jest pod latarnią”. Kulisty mleczny klosz to najgorsza z możliwych opraw, rozsyła bowiem światło na wszystkie strony, lecz nie w dół. Światło blokowane jest przez sam słup, a często także przez brud zalegający w kloszu;

– 8 stołecznych placów oświetlają tzw. słoneczka, czyli wieloramienne lampy na wysokich masztach, które zbyt intensywnym światłem zalewają nie tylko jezdnie, lecz także okna okolicznych mieszkań. W niektórych lampach płaskie od dołu oprawy częściowo odcinają światło w górnej półsferze, w innych wypukłe klosze dodatkowo rozpraszają światło w górę;

– oprawy stylizowane na lampy z dawnych epok posiadają osłony od góry, pozwalające ograniczyć uciekanie światła w niebo. Latarnie typu „Agrykola”, przypominające latarnie gazowe, świecą na trzynastu placach stolicy;

– „pastorały warszawskie” z płaskimi daszkami, dodatkowo zmniejszającymi straty światła, występują na 12 placach;

– latarnie sodowe, potocznie zwane „łyżkami”, występują na 20 warszawskich placach. Najczęściej montowane są one w nieprawidłowym położeniu względem powierzchni placów, przez co dają efekt niepożądanego zanieczyszczenia światłem.

Ilustracja możliwości redukcji oświetlenia placów oraz zmniejszenia zanieczyszczenia świetlnego Warszawy. Wykonała Karolina Kulis.

Inwentaryzacja źródeł światła ujawnia brak koordynacji jeżeli chodzi o barwę świateł w obrębie jednego fasonu latarni. Światło na niskich słupkach oraz światło scenograficzne, pozwalające osiągnąć widowiskowe efekty, występuje na placach Grzybowskim i Europejskim.

W oświetleniu nocnym przestrzenie warszawskich placów pozornie zmieniają proporcję – oświetlone partery na dziesięciu placach „rozciągają” przestrzeń do oświetlonych wnętrz budynków. Negatywny efekt oświetleniowy można zaobserwować na placu Krasińskich – arkady stojącego tam pałacu odcięte są jaskrawymi ekranami informacyjnymi, co niszczy proporcje jednej z najpiękniejszych fasad w stolicy. Na wszystkich badanych placach światło i kolor grają najważniejszą rolę w odmienianiu przestrzeni w czasie świąt i za pomocą dekoracji okolicznościowych.

Warszawskie place za dnia wydają się bardziej różnorodne niż w nocy, gdy zalane są żółtym światłem. Te odbudowane cechuje jasna, ciepła paleta barw. Widać dominację jasnego tynku lub kamieniarki, które z czasem szarzeją pod wpływem warunków atmosferycznych. Jasnoszary tynk naśladujący piaskowe kolory kamieni okładzinowych można wręcz określić jako lokalny warszawski koloryt. Powojenna tradycja stosowania jasnej, ciepłej palety barw wynikała z podejścia do koloru jako składowej „klimatu świetlnego miasta”. W miejscu, w którym statystycznie 150 dni w roku jest pochmurnych i w którym zalega miejski aerosol, obiekty architektoniczne o jasnych kolorach powodują wzrost oświetlenia, rozpraszając promienie słoneczne. Na 12 placach można dostrzec ciemniejsze, przedwojenne okładziny i nawierzchnie, a na nich wyjątkowy dla Warszawy detal – postrzeliny lub uzupełnienia kamieniarki w miejscach otworów po kulach. 

Powojenne elewacje tworzące razem ciepłe palety jasnych barw na 12 placach zostały poprzerywane zimnymi tonami szklanych elewacji biurowców wybudowanych w ostatnich dekadach. W przypadku najmłodszego placu stolicy, Europejskiego, efekt ten jest wręcz odwrotny – zimna paleta stali i szkła dominuje nad nielicznymi ciepłymi akcentami. 

Place zrekonstruowanej starówki wyróżniają się w skali miasta wielobarwnymi, ale spójnymi kompozycjami. Ich kolorystyka wyważona jest w skali całych układów przestrzennych, a do ich wykonania używano tradycyjnych technik i naturalnych pigmentów. Plac Teatralny, którego północną pierzeję rekonstruowano w latach 90. XX wieku, już we współczesnych technologiach, nie ma tak spójnej kolorystyki.

Ciekawym przypadkiem jest plac Piłsudskiego, najważniejsze miejsce zgromadzeń publicznych. Jego paleta jest neutralna, achromatyczna, a więc stanowi idealną kanwę wydarzeń. Szczególny wydaje się plac Krasińskich, gdzie zespół Sądu Najwyższego i park generują dominację zielonych barw. Plac Zawiszy można uznać za symbol chaosu chromatycznego – wynika to z tego, że różne elementy jego zabudowy pochodzą z różnych epok. Plac ten miał mieć wspólny mianownik kolorystyczny ze starówką – Hans Piccottini twierdził, że podczas pracy nad projektem fasady hotelu Jan III Sobieski (realizacja 1992; dziś Radisson Blu Sobieski) inspirował się kolorowymi kamieniczkami Starego Miasta oraz motywem wiślanej fali. W oderwanym od rytmu okien rysunku kolory zostały przez niego przejaskrawione, by kompozycja, balansując na granicy kiczu, wybiła hotel z szaroburego wówczas tła. W tym zabiegu dziennikarze doszukują się genezy „pastelozy”, czyli braku umiarkowania w stosowaniu kolorów do upiększania otoczenia. Już w 1995 roku budynek otrzymał miano „Koszmaru sześciolecia 1989–1995” w I edycji konkursu „Życie w architekturze”. Nie pomogła przeszklona kopułka o seledynowych profilach, mająca kojarzyć się z namiotem króla.

Detale urbanistyczne placów, jak ta kopułka czy meble miejskie, a także nawierzchnie i okładziny oddziałują nie tylko kolorem, ale także swoim charakterem. Pospolite, globalnie dostępne produkty uważa się powszechnie za banalne – weźmy choćby profile aluminiowe, szkło refleksyjne, płyty z egzotycznego kamienia montowane „na sucho” czy prefabrykowane kostki betonowe. Przez wprowadzenie szkła refleksyjnego na niektórych placach występują odblaski i inne odbicia od powierzchni szklanych czy metalowych elewacji. Jaskrawe refleksy widywane są zwłaszcza na placach Krasińskich i Bankowym.

Gres drukowany w słoje drewna czy styropian udający kamieniarkę rezonują z naszym zmysłem rozpoznawania naturalnych struktur, więc oceniamy je jako tandetne. Neutralne materiały to beton, stosowany na przykład w płytach chodnikowych i meblach miejskich. Materiały uważane za szlachetne to płyty i kostki z kamienia naturalnego, wyroby rzemieślnicze, żeliwne wyposażenie, artystyczne mozaiki, miedziana blacharka oraz dobrze utrzymane tynki w kolorach na bazie naturalnego pigmentu. Tego typu materiały występują na 23 warszawskich placach. Dla kolumnad gmachów przy placach Bankowym, Hallera, Defilad, Teatralnym i Zbawiciela charakterystyczny jest rytmiczny rysunek cieni, zmienny w czasie i zależny od pory roku. 

Place z monumentalną obudową ujawniają rolę światłocienia w kompozycji tzw. helioplastyki, czyli zmienności wyglądu reliefu architektonicznego o różnych porach dnia. Analiza materiałów archiwalnych pokazała, że w toku rozwoju miasta straciliśmy część kompozycji helioplastycznych. W czasach, gdy patronem placu Bankowego był Feliks Dzierżyński, fasada stojącego tam galeriowca dostosowana była do przednio-bocznego nasłonecznienia podziałami, polichromią i reliefem. Była zakomponowana jako modernistyczne uzupełnienie kolumnad gmachów Corazziego; obecnie blok został ocieplony i pomalowany na żółto. Nie wszystkie place projektowano z uwzględnieniem nasłonecznienia i zacienienia, co można odczytać z niewyróżnionych kolorem, zawsze zacienionych południowych pierzei. Plac Hallera jest placem osiowym, ale nie jest symetryczny. Jedna z jego lustrzanych połówek znajduje się w strefie wiecznego cienia.

Dane
*dane z lipca 2017 roku

„Patelnia”

Europejski

Starynkiewicza

Zamkowy

Bankowy

Dąbrowskiego

Grzybowski

Hallera

Inwalidów

Konfederacji

Konstytucji

Krasińskich

Na Rozdrożu

Narutowicza

Piłsudskiego

Szembeka

Politechniki

Powstańców Warszawy

Teatralny

Trzech Krzyży

Unii Lubelskiej

Wileński

Wilsona

Żelaznej Bramy

Zawiszy

Zbawiciela

Rynek Mariensztacki

Rynek Nowego Miasta

Rynek Starego Miasta

Stanisława Małachowskiego