Barwy, faktury i światłocień

Barwy, faktury i światłocień

Małgorzata Kuciewicz i Simone De Iacobis (grupa projektowa CENTRALA)
badaczka: Karolina Matysiak
badane place: 30
(wrzesień 2017)

 

W nocnej strukturze przestrzennej miasta place tworzą najjaśniejsze rejony. Oświetlenie drogowe sumuje się na nich ze światłem okien budynków mieszkalnych, podświetlanych reklam, witryn sklepowych, neonów, iluminacji oraz dekoracji okolicznościowych. Efekty często są przypadkowe, a światła nakładają się na siebie, tworząc raz malownicze układy, innym razem bezładne zgrupowania. Na wszystkich spośród przebadanych placów możliwa jest redukcja oświetlenia i zmniejszenie zanieczyszczenia świetlnego. Niebo Warszawy ma dziewiątą, najgorszą klasę w skali Bortle’a, używanej do szacunkowej oceny jakości nocnego nieba. Największy potencjał ograniczenia „fotozanieczyszczenia”, które niekorzystnie wpływa na dziką przyrodę i rozregulowuje okoliczne ekosystemy, mają place na Rozdrożu, Zbawiciela oraz Bankowy.

Oświetlenie tras komunikacyjnych biegnących przez place podporządkowane jest wymaganiom technicznym i zależy od klasy danej drogi. Normy te umożliwiają redukowanie oświetlenia, lecz na badanych placach nie zaobserwowano, by oświetlenie zmniejszało się w trakcie nocy. Z uwagi na położenie geograficzne miasta warszawska noc nie jest jednorodna – w skali doby aż cztery godziny to półmrok, czyli zmierzch i świt, podczas których bardziej niż kontrast ważna jest ludzka zdolność rozpoznawania kolorów.

Większość warszawskich latarni ma niski współczynnik oddawania barw (Colour Rendering Index), więc kolory stolicy redukowane są nocą do żółci. Po zmroku nie można docenić polichromii starówki ani starannie zrekonstruowanej kolorystyki tamtejszego rynku. Iluminacja obiektów architektonicznych również przebarwia fasady oświetlanych budynków, a w kilku wypadkach intensywność naświetlaczy spłaszcza również detale architektoniczne i powoduje wizualny dyskomfort.

Na warszawskich placach dominuje sześć rodzajów lamp:

– na 3 placach stolicy tzw. lampy parkowe ilustrują przysłowie „Najciemniej jest pod latarnią”. Kulisty mleczny klosz to najgorsza z możliwych opraw, rozsyła bowiem światło na wszystkie strony, lecz nie w dół. Światło blokowane jest przez sam słup, a często także przez brud zalegający w kloszu;

– 8 stołecznych placów oświetlają tzw. słoneczka, czyli wieloramienne lampy na wysokich masztach, które zbyt intensywnym światłem zalewają nie tylko jezdnie, lecz także okna okolicznych mieszkań. W niektórych lampach płaskie od dołu oprawy częściowo odcinają światło w górnej półsferze, w innych wypukłe klosze dodatkowo rozpraszają światło w górę;

– oprawy stylizowane na lampy z dawnych epok posiadają osłony od góry, pozwalające ograniczyć uciekanie światła w niebo. Latarnie typu „Agrykola”, przypominające latarnie gazowe, świecą na trzynastu placach stolicy;

– „pastorały warszawskie” z płaskimi daszkami, dodatkowo zmniejszającymi straty światła, występują na 12 placach;

– latarnie sodowe, potocznie zwane „łyżkami”, występują na 20 warszawskich placach. Najczęściej montowane są one w nieprawidłowym położeniu względem powierzchni placów, przez co dają efekt niepożądanego zanieczyszczenia światłem.


Ilustracja możliwości redukcji oświetlenia placów oraz zmniejszenia zanieczyszczenia świetlnego Warszawy. Wykonała Karolina Kulis.

 

Inwentaryzacja źródeł światła ujawnia brak koordynacji jeżeli chodzi o barwę świateł w obrębie jednego fasonu latarni. Światło na niskich słupkach oraz światło scenograficzne, pozwalające osiągnąć widowiskowe efekty, występuje na placach Grzybowskim i Europejskim.

W oświetleniu nocnym przestrzenie warszawskich placów pozornie zmieniają proporcję – oświetlone partery na dziesięciu placach „rozciągają” przestrzeń do oświetlonych wnętrz budynków. Negatywny efekt oświetleniowy można zaobserwować na placu Krasińskich – arkady stojącego tam pałacu odcięte są jaskrawymi ekranami informacyjnymi, co niszczy proporcje jednej z najpiękniejszych fasad w stolicy. Na wszystkich badanych placach światło i kolor grają najważniejszą rolę w odmienianiu przestrzeni w czasie świąt i za pomocą dekoracji okolicznościowych.

Warszawskie place za dnia wydają się bardziej różnorodne niż w nocy, gdy zalane są żółtym światłem. Te odbudowane cechuje jasna, ciepła paleta barw. Widać dominację jasnego tynku lub kamieniarki, które z czasem szarzeją pod wpływem warunków atmosferycznych. Jasnoszary tynk naśladujący piaskowe kolory kamieni okładzinowych można wręcz określić jako lokalny warszawski koloryt. Powojenna tradycja stosowania jasnej, ciepłej palety barw wynikała z podejścia do koloru jako składowej „klimatu świetlnego miasta”. W miejscu, w którym statystycznie 150 dni w roku jest pochmurnych i w którym zalega miejski aerosol, obiekty architektoniczne o jasnych kolorach powodują wzrost oświetlenia, rozpraszając promienie słoneczne. Na 12 placach można dostrzec ciemniejsze, przedwojenne okładziny i nawierzchnie, a na nich wyjątkowy dla Warszawy detal – postrzeliny lub uzupełnienia kamieniarki w miejscach otworów po kulach. 

Powojenne elewacje tworzące razem ciepłe palety jasnych barw na 12 placach zostały poprzerywane zimnymi tonami szklanych elewacji biurowców wybudowanych w ostatnich dekadach. W przypadku najmłodszego placu stolicy, Europejskiego, efekt ten jest wręcz odwrotny – zimna paleta stali i szkła dominuje nad nielicznymi ciepłymi akcentami. 

Place zrekonstruowanej starówki wyróżniają się w skali miasta wielobarwnymi, ale spójnymi kompozycjami. Ich kolorystyka wyważona jest w skali całych układów przestrzennych, a do ich wykonania używano tradycyjnych technik i naturalnych pigmentów. Plac Teatralny, którego północną pierzeję rekonstruowano w latach 90. XX wieku, już we współczesnych technologiach, nie ma tak spójnej kolorystyki.

Ciekawym przypadkiem jest plac Piłsudskiego, najważniejsze miejsce zgromadzeń publicznych. Jego paleta jest neutralna, achromatyczna, a więc stanowi idealną kanwę wydarzeń. Szczególny wydaje się plac Krasińskich, gdzie zespół Sądu Najwyższego i park generują dominację zielonych barw. Plac Zawiszy można uznać za symbol chaosu chromatycznego – wynika to z tego, że różne elementy jego zabudowy pochodzą z różnych epok. Plac ten miał mieć wspólny mianownik kolorystyczny ze starówką – Hans Piccottini twierdził, że podczas pracy nad projektem fasady hotelu Jan III Sobieski (realizacja 1992; dziś Radisson Blu Sobieski) inspirował się kolorowymi kamieniczkami Starego Miasta oraz motywem wiślanej fali. W oderwanym od rytmu okien rysunku kolory zostały przez niego przejaskrawione, by kompozycja, balansując na granicy kiczu, wybiła hotel z szaroburego wówczas tła. W tym zabiegu dziennikarze doszukują się genezy „pastelozy”, czyli braku umiarkowania w stosowaniu kolorów do upiększania otoczenia. Już w 1995 roku budynek otrzymał miano „Koszmaru sześciolecia 1989–1995” w I edycji konkursu „Życie w architekturze”. Nie pomogła przeszklona kopułka o seledynowych profilach, mająca kojarzyć się z namiotem króla.

Detale urbanistyczne placów, jak ta kopułka czy meble miejskie, a także nawierzchnie i okładziny oddziałują nie tylko kolorem, ale także swoim charakterem. Pospolite, globalnie dostępne produkty uważa się powszechnie za banalne – weźmy choćby profile aluminiowe, szkło refleksyjne, płyty z egzotycznego kamienia montowane „na sucho” czy prefabrykowane kostki betonowe. Przez wprowadzenie szkła refleksyjnego na niektórych placach występują odblaski i inne odbicia od powierzchni szklanych czy metalowych elewacji. Jaskrawe refleksy widywane są zwłaszcza na placach Krasińskich i Bankowym.

Gres drukowany w słoje drewna czy styropian udający kamieniarkę rezonują z naszym zmysłem rozpoznawania naturalnych struktur, więc oceniamy je jako tandetne. Neutralne materiały to beton, stosowany na przykład w płytach chodnikowych i meblach miejskich. Materiały uważane za szlachetne to płyty i kostki z kamienia naturalnego, wyroby rzemieślnicze, żeliwne wyposażenie, artystyczne mozaiki, miedziana blacharka oraz dobrze utrzymane tynki w kolorach na bazie naturalnego pigmentu. Tego typu materiały występują na 23 warszawskich placach. Dla kolumnad gmachów przy placach Bankowym, Hallera, Defilad, Teatralnym i Zbawiciela charakterystyczny jest rytmiczny rysunek cieni, zmienny w czasie i zależny od pory roku. 

Place z monumentalną obudową ujawniają rolę światłocienia w kompozycji tzw. helioplastyki, czyli zmienności wyglądu reliefu architektonicznego o różnych porach dnia. Analiza materiałów archiwalnych pokazała, że w toku rozwoju miasta straciliśmy część kompozycji helioplastycznych. W czasach, gdy patronem placu Bankowego był Feliks Dzierżyński, fasada stojącego tam galeriowca dostosowana była do przednio-bocznego nasłonecznienia podziałami, polichromią i reliefem. Była zakomponowana jako modernistyczne uzupełnienie kolumnad gmachów Corazziego; obecnie blok został ocieplony i pomalowany na żółto. Nie wszystkie place projektowano z uwzględnieniem nasłonecznienia i zacienienia, co można odczytać z niewyróżnionych kolorem, zawsze zacienionych południowych pierzei. Plac Hallera jest placem osiowym, ale nie jest symetryczny. Jedna z jego lustrzanych połówek znajduje się w strefie wiecznego cienia.

Dane
*dane z lipca 2017 roku

„Patelnia”

latarnie innego typu latarnie o formie nawiązującej do parkowych: 29 jednokloszowych, 13 jednokloszowych kinkietowych, mocowanych do ściany

Europejski

neony4

Starynkiewicza

latarnia sodowa „łyżka”14 jednoramiennych, 3 przy skwerze, 4 przy ul. Lindleya, 1 dwuramienna przy ul. Lindleya
lampa parkowa15 (w tym 1 zepsuta)
latarnie innego typu lampa na elewacji budynku przy placu Starynkiewicza 5 podświetlająca tablicę pamiątkową

Zamkowy

latarnia „Agrykola”19 dwuramiennych, 3 jednoramienne montowane do elewacji
latarnia „pastorał warszawski”2 jednoramienne

Bankowy

wieloramienna lampa „słoneczko”4 dziesięcioramienne, 1 sześcioramienna (forma jak 10-ramiennej, ale bez wszystkich ramion)
latarnia „Agrykola”4 jednoramienne, mocowane do elewacji
latarnia sodowa „łyżka”1
latarnie innego typu latarnie podobne do typu „Agrykola”, 17 czteroramiennych

Dąbrowskiego

latarnia „pastorał warszawski”12 jednoramiennych
latarnie innego typu 8 czteroramiennych
neony5 szyldów świecących kasetonowych równoległych do elewacji
1 szyld kasetonowy świecący prostopadły do elewacji
2 szyldy świecące, wyodrębniona każda litera

Grzybowski

latarnia sodowa „łyżka”2 jednoramienne
latarnie innego typu 17 jednoramiennych

Hallera

latarnia sodowa „łyżka”9 jednoramiennych
25 dwuramiennych
6 dwuramiennych z ramionami obok siebie
latarnie innego typu 27 (w parku)
neony1

Inwalidów

latarnia „Agrykola”14 jednoramiennych
latarnia „pastorał warszawski”16 jednoramiennych
latarnia sodowa „łyżka”28 jednoramiennych
1 dwuramienna
neony2

Konfederacji

latarnia „Agrykola”7 pojedynczych, światło pomarańczowe
1 pojedyncza, światło białe
latarnia sodowa „łyżka”4 pojedyncze

Konstytucji

latarnia sodowa „łyżka”19 jednoramiennych
latarnie innego typu 3 kandelabry wysokie ośmioramienne, 12 kandelabrów niskich czteroramiennych
neony10

Krasińskich

latarnia „Agrykola”8 jednoramiennych
latarnia „pastorał warszawski”20 jednoramiennych
latarnia sodowa „łyżka”1 jednoramienna

Na Rozdrożu

wieloramienna lampa „słoneczko”4 pięcioramienne
latarnia „pastorał warszawski”2 dwukloszowe
latarnia sodowa „łyżka”3 dwuramienne, 4 jednoramienne
lampa parkowa13
latarnie innego typu 8 jednokloszowych

Narutowicza

wieloramienna lampa „słoneczko”9 pięcioramiennych
latarnia „Agrykola”1 jednokloszowa
latarnia „pastorał warszawski”5 dwuramiennych, ramiona na różnej wysokości
latarnia sodowa „łyżka”1 jednoramienna
latarnie innego typu 12 jednoramiennych
neony2

Piłsudskiego

wieloramienna lampa „słoneczko”4 trójramienne
latarnia „pastorał warszawski”6 dwuramiennych z ramionami na tej samej wysokości
9 dwuramiennych z ramionami na różnych wysokościach
2 jednoramienne
latarnie innego typu 17 pionowych wysokich słupów

Szembeka

wieloramienna lampa „słoneczko”1 trzyramienna (w trakcie badań świecące jedynie jedno ramię)
latarnie innego typu 20 białych wysokich latarni jednoramiennych, 2 dwuramienne

Politechniki

latarnia „pastorał warszawski”2 jednokloszowe
latarnia sodowa „łyżka”7 jednoramiennych
latarnie innego typu 2 flankujące wejście do Gmachu Politechniki (pięciokloszowe)
neony1 kaseton

Powstańców Warszawy

latarnia „pastorał warszawski”2 jednoramienne
2 dwuramienne – ramiona na tej samej wysokości
latarnia sodowa „łyżka”3 jednoramienne
latarnie innego typu 12 niskich latarni dwukloszowych, przezroczyste klosze kuliste na podwyższeniu przed budynkiem placu Powstańców 1
28 wysokich latarni dwuramiennych w 3 rzędach
neony3

Teatralny

wieloramienna lampa „słoneczko”4 dziesięcioramienne
latarnia „Agrykola”2 latarnie umieszczone na ogrodzeniu przed pałacem Blanka
latarnia „pastorał warszawski”1 jednoramienny
latarnia sodowa „łyżka”7 jednoramiennych

Trzech Krzyży

latarnia „pastorał warszawski”10 dwuramiennych
36 jednoramiennych
1 mocowany do ściany budynku
latarnia sodowa „łyżka”2 jednoramienne
neony2

Unii Lubelskiej

latarnia „Agrykola”1 podwójna
latarnia sodowa „łyżka”19 jednoramiennych
1 dwuramienna
neony1

Wileński

latarnia sodowa „łyżka”9 podwójnych
7 pojedynczych
latarnie innego typu 6 niskich latarni w typie ogrodowym
neony1 poza obszarem administracyjnym placu, ale sprawiające wizualne wrażenie przynależności do niego

Wilsona

latarnia „Agrykola”5
latarnia „pastorał warszawski”17 jednoramiennych
11 dwuramiennych, ramiona na różnej wysokości
latarnia sodowa „łyżka”5
latarnie innego typu światło nad wejściem do budynku II kolonii WSM
neonyreklamy świecące kasetonowe równoległe do elewacji 17
reklamy ściecące kasetonowe prostopadłe do elewacji 6
reklamy świecące wyodrębnione litery 6
neony 3

Żelaznej Bramy

latarnia „Agrykola”8 podwieszonych w podcieniu pałacu Lubomirskich (iluminacja)
latarnia sodowa „łyżka”10 jednoramiennych
lampa parkowa19 jednokloszowych

Zawiszy

latarnia sodowa „łyżka”1 jednoramienna
latarnie innego typu 10 latarni wysokich z okrągłym kloszem jednoramiennych
3 latarnie wysokie z okrągłym kloszem dwuramienne
2 latarnie niskie dwukloszowe przed hotelem

Zbawiciela

wieloramienna lampa „słoneczko”4 siedmioramienne
latarnie innego typu 1 jednoramienna
neony3 neony i 9 kasetonów

Rynek Mariensztacki

latarnia „Agrykola”4 dwuramienne
8 mocowanych do ściany budynku i iluminacja
6 podwieszanych do sufitu – iluminacja
latarnie innego typu żyrandol umieszczany w miejsce oryginalnych latarni typu „Agrykola”

Rynek Nowego Miasta

latarnia „Agrykola”14 dwuramiennych, 7 jednoramiennych mocowanych do elewacji
neony1

Rynek Starego Miasta

latarnia „Agrykola”10 dwuramiennych, 3 jednoramienne mocowane do elewacji
neony3

Stanisława Małachowskiego

wieloramienna lampa „słoneczko”brak
latarnia „Agrykola”brak
latarnia „pastorał warszawski”7
latarnia sodowa „łyżka”6
lampa parkowa2
latarnie muranowskie5
latarnie innego typu 2 reflektory skierowane na wejście główne Zachęty
2 małe lampy przy wejściu do Liceum im. Reja
neonybrak