plac
Zamkowy

Plac Zamkowy z Zamkiem Królewskim i Kolumną Zygmunta to najbardziej emblematyczny plac Warszawy, choć z jednej strony przynależy do obszaru staromiejskiego, a na jego dzisiejszy kształt wpłynęła budowa Trasy W–Z i otwarcie placu od wschodniej strony, co sprawiło, że w jego oprawie znalazły się elementy kontrastujące z architekturą Starego Miasta.

Najstarszą przestrzenią publiczną w tym obszarze jest otoczenie Kolumny Zygmunta, datowanej na 1644 rok. Kolumna powstała poza Bramą Krakowską zamykającą obszar staromiejski i w okresie budowy budziła spore kontrowersje – była silną dominantą przestrzenną, a przede wszystkim pierwszym w Warszawie świeckim pomnikiem.

Okolica kolumny stanowiła część przestrzeni publicznej, ale sam pomnik długo był z tej przestrzeni wydzielony: początkowo przez żelazne kraty, następnie przez kamienne słupy z żelaznymi łańcuchami, baseny z czterema fontannami w kształcie dmących w muszle trytonów (mitologiczny tryton to pół mężczyzna, pół ryba, męska syrena). Balustrady, łańcuchy, kraty, baseny i trytony zostały zlikwidowane w latach 30. XX wieku, a podczas powojennej rekonstrukcji kolumnie dodano schodki – element małej architektury, który prawie zawsze dobrze sprawdza się na placach.

Otoczenie Kolumny Zygmunta zaczęło się stawać placem Zamkowym w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy to w latach 20. otoczenie Zamku Królewskiego zostało przebudowane według projektu Jakuba Kubickiego, autora między innymi tamtejszych arkad. Wyburzona została wtedy zabudowa gospodarcza zamku, Brama Krakowska oraz kilka kamienic, a przestrzeń od wylotu Świętojańskiej do murów obronnych została włączona w obręb miasta.

Obudowa architektoniczna placu jest złożona – z jednej strony jest to fasada Zamku Królewskiego, Stare Miasto z wylotem Piwnej i Świętojańskiej, Krakowskie Przedmieście i Podwale – obszar, który w pewnym stopniu włączono w projekt powojennej odbudowy.

Z drugiej strony budowa trasy Wschód–Zachód sprawiła, że otoczeniem placu stał się również cały pejzaż, łącznie z trasą i przystankami komunikacji miejskiej, Mariensztatem, Wisłą, a dziś nawet z mostem Świętokrzyskim i Stadionem Narodowym.

Takie otwarcie ułatwiło dodanie do oprawy placu Zamkowego również takich realizacji architektonicznych, które naruszają jej wizualną spójność i budzą kontrowersje – mowa tu o oddanym w 2015 roku budynku biurowym u zbiegu ulic Senatorskiej i Podwala. Precedens dla business and heritage stworzył znacznie wcześniej budynek baru Pod Zamkiem, tak zwanej kamienicy Kościelskich bis (plac Zamkowy 10). Jest to produkcja architektoniczna o proporcjach typowych dla Gminnych Spółdzielni Samopomocy, lecz ozdobiona techniką sgraffito charakterystyczną dla fasad rekonstruowanego Starego Miasta.

Paradoksalnym doświadczeniem placu Zamkowego było jego długie funkcjonowanie bez zamku. Zamek Królewski w Warszawie odbudowywany był do połowy lat 80. i przez wiele lat istniał jedynie w nazwie placu i zbiorowej wyobraźni mieszkańców miasta, gdy sam był otwartą przestrzenią – placem, na którym parkowały ikarusy i jelcze MZK.

Paweł Brylski, 2017