plac
Artura Zawiszy

Dzisiejszy plac Zawiszy położony jest przy skrzyżowaniu jednego z najstarszych traktów starej Warszawy, prowadzącego do Grójca i Krakowa, oraz Alej Jerozolimskich, które powstały w drugiej połowie XVIII wieku jako droga dojazdowa do Nowej Jerozolimy. Do końca XVIII wieku prawo nie zezwalało Żydom na osadnictwo w Warszawie, więc utworzono Nową Jerozolimę – żydowskie miasteczko poza granicami miasta.

Gdy pod koniec XVIII wieku Warszawę otoczyły słynne okopy Lubomirskiego, wyznaczające granicę miasta, do którego odtąd można było się dostać przez kilka punktów kontrolnych, jeden z nich – rogatki Jerozolimskie – stanęły właśnie w tym miejscu.

Po stłumieniu powstania listopadowego władze rosyjskie przeznaczyły ten teren na miejsce pokazowych egzekucji, plac Zawiszy to zatem dawny plac kaźni. Dzisiejszy patron, Artur Zawisza, zawisł na szubienicy w 1833 roku. Miał wówczas 24 lata, był demokratą i wolnomularzem, miał stopień kapitana. W powstaniu został odznaczony orderem Virtuti Militari za waleczność oraz mianowany dowódcą okręgowym partyzantki na Mazowsze. Po schwytaniu skazano go na karę śmierci i powieszono na placu kaźni.

Był XIX wiek, historia przyspieszała w tempie rewolucji przemysłowej. Znaczenie Alej Jerozolimskich wzrosło wraz z budową kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, której linia została pociągnięta Alejami. Dworzec Główny został zlokalizowany w pobliżu skrzyżowania Alej Jerozolimskich i ulicy Marszałkowskiej, niedaleko placu Zawiszy natomiast stanął dworzec towarowy, którego znaczenie w uprzemysłowionym mieście było kolosalne.

Dworzec zmienił przeznaczenie i tożsamość okolicy po II wojnie światowej, gdy przejął funkcje po zburzonym dworcu pasażerskim. Budowa Dworca Centralnego znacznie się przeciągała, a jego projekt zmieniał się wraz z kolejnymi doktrynami estetycznymi. W końcu powstał w 1974 roku. Przez ten czas jednak plac Zawiszy musiał przejąć funkcję jednego z centralnych placów Warszawy, zwłaszcza że przy placu umiejscowiona została stacja kolei średnicowej Ochota oraz dworzec z geometryczną wiatą zaprojektowaną przez Arseniusza Romanowicza. Ten jeden z najbardziej efektownych elementów architektonicznych Warszawy jest dziś wstydliwie zakryty okołodworcową prowizorką i tandetą.

Na odbiór przestrzeni placu Zawiszy wpływa przede wszystkim wykop linii kolejowej, który otwiera horyzont od strony północnej na niemal cały „dziki zachód” i w głąb Alej w stronę centrum. Strona południowa to z jednej strony budynek dawnego RSW Prasa Książka Ruch, w którym za poprzedniego ustroju mieściły się redakcje „Kulis” czy „Przeglądu Sportowego”; dziś biurowiec należy do spółki Srebrna powiązanej z obecnymi władzami kraju. Elewacja budynku została przeprojektowana w latach 90. zgodnie z obowiązującymi wówczas trendami estetycznymi. Wtedy też przy placu Zawiszy stanął hotel Sobieski – wypowiedź antymodernistyczna, odrzucająca architekturę nowoczesną w każdy dostępny sposób, wykorzystująca cytaty z proporcji przedwojennej kamienicy, którą pomalowano w kolorowe zawijasy. Kolorystyka była rzekomo zaczerpnięta z barw staromiejskich kamienic, a faliste linie miały być zainspirowane nurtem mądrej Wisły. Budynek nie spotkał się jednak ze zrozumieniem warszawiaków i jest zdobywcą wstydliwego tytułu „Koszmar sześciolecia 1989–1995” w plebiscycie mieszkańców w ramach 1. edycji konkursu „Życie w architekturze”. Jak na razie placu kaźni nie udało się więc odczarować.

Paweł Brylski, 2017