plac
Thomasa Woodrowa Wilsona

Powstanie Żoliborza, a zatem i jego dwóch głównych placów – Inwalidów i Wilsona – ściśle wiązało się z odzyskaniem przez Polskę niepodległości po I wojnie światowej. Świadczy o tym wszystko: od terenu, który nie był zabudowany tkanką miejską z powodu Cytadeli – symbolu podległości – aż po patrona, który miał niemały wpływ na odzyskanie niepodległości.

Thomas Woodrow Wilson był prezydentem Stanów Zjednoczonych z ramienia demokratów. Choć USA długo zachowywały neutralność w I wojnie światowej, zaangażowanie w działania wojenne po stronie ententy wpłynęło na zakończenie wojny oraz powstanie Ligi Narodów. W 1919 roku prezydent Wilson został uhonorowany pokojową Nagrodą Nobla.

Walka o niepodległość to jedno, zabieganie o nią to drugie, ale i tak ostatecznie wiele zależy od polityki międzynarodowej. Oprócz własnych starań Polaków o odzyskaniu niepodległości w dużej mierze zdecydowało więc umieszczenie wśród 14 punktów programu pokojowego Wilsona, mającego zakończyć I wojnę światową, punktu: „Stworzenie niepodległego państwa polskiego na terytoriach zamieszkanych przez ludność bezsprzecznie polską, z wolnym dostępem do morza, niepodległością polityczną, gospodarczą, integralność terytoriów tego państwa ma być zagwarantowana przez konwencję międzynarodową”.

Żoliborz powstał w próżni, na terenie niezurbanizowanym. Wraz z budową Cytadeli cała tkanka miejska i wiejska tego północnego pogranicza Warszawy została wyburzona, a w bezpośrednim otoczeniu twierdzy i fortów obowiązywał ścisły zakaz zabudowy. Żoliborz był więc stawiany od zera, spełniając tym samym rozwijane od dziesięcioleci marzenia o nowym, przyjaznym mieście. Niepodległość oznaczała między innymi stworzenie nowego modelu budownictwa. To, co powstało w ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku, było powszechnie krytykowane. Opinię o tej architekturze, którą chętnie przypisujemy autorom odbudowy Warszawy, można było spotkać w dziewiętnastowiecznej prasie. W wydanym w 1892 roku Ilustrowanym przewodniku po Warszawie Wiktor Czajewski pisał: „Warszawa od kilkudziesięciu lat nieustannie wznosi się. Mnóstwo domów przybywa corocznie, ale domy te stawiane są przeważnie przez spekulantów jako licha tandeta na sprzedaż. Wynika z tego, że plac zabudowują wysokimi oficynami, a podwórka do tego stopnia maleją, że nawet często do pierwszego piętra przy najlepszych warunkach słońce nie dochodzi. Stąd pochodzi brak powietrza w mniejszych mieszkaniach, nie higieniczne i szkodliwe dające rezultaty. W większych miastach europejskich podzielono kwartały na małe cząstki, poprzecinano je ulicami i nie tylko wzbroniono budować oficyny, ale nawet dotykać się domu do domu nie pozwolono. Wskutek tych rozporządzeń warunki poprawiły się znacznie”.

Te ideały przyświecały budownictwu w pierwszych latach niepodległości, a najlepszym tego przykładem jest Żoliborz. W ten sposób powstały założycielskie osiedla mieszkaniowe otaczające plac Wilsona – kolonia Żoliborz Oficerski oraz pierwsze budynki Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, która powstała w 1922 w środowisku działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej. Osiedle przy znaczącym udziale społeczników projektowali wybitni architekci, między innymi Jan Chmielewski, Szymon Syrkus czy Barbara i Stanisław Brukalscy. Do wybuchu wojny powstało osiem kolonii i część dziewiątej, prace były kontynuowane po wojnie.

W 2005 roku do placu Wilsona została doprowadzona długo wyczekiwana linia metra, stację zaprojektował architekt Andrzej Chołdzyński. W 2008 roku międzynarodowa rada ekspertów podczas konferencji MetroRail w Kopenhadze uznała ją za najpiękniejszą stację metra na świecie. Gdy nagrywano komunikaty dla nowego odcinka kolejki, warszawiacy dyskutowali, jak wymówić nazwę stacji, a tym samym placu – przez Ł, jak nakazywałyby światowe reguły fonetyczne, czy przez W, jak Warszawa. Ostatecznie zdecydowano, że plac Wilsona wymawia się przez W, jak mówiło się jeszcze przed wojną.

Paweł Brylski, 2017