plac
Wileński

Dworzec Petersburski powstał w latach 60. XIX wieku i połączył Warszawę z Petersburgiem przez Grodno i Wilno. Utworzenie linii kolejowej było bezpośrednią przyczyną budowy pierwszej współczesnej przeprawy przez Wisłę – mostu Kierbedzia. Po I wojnie światowej dworzec przemianowano na Wileński i ta nazwa przetrwała do dziś, choć można stamtąd dojechać co najwyżej do Małkini.

Plac Wileński formalnie istnieje od niedawna – nazwa została nadana w 2011 w związku z uruchomieniem drugiej linii metra, jednak odkąd tylko możemy mówić o istnieniu tej przestrzeni jako przestrzeni publicznej, jej rola zawsze wiązała się z komunikacją.

Połączenie między dworcem Petersburskim a dworcem Wiedeńskim (Głównym) było zalążkiem warszawskiej komunikacji miejskiej: pierwsze tramwaje konne służyły do przewozu towarów i pasażerów między dworcami po obu stronach rzeki. Od tamtego czasu sieć transportowa znacząco się rozwinęła, jednak znaczenie komunikacyjne dzisiejszego placu Wileńskiego niejednokroć miało kolosalne znaczenie.

Tuż po II wojnie światowej w tym miejscu, w przedwojennym gmachu PKP, ulokowane zostało pierwsze centrum administracyjne Warszawy, siedziba tymczasowego rządu i ministerstw. W tym miejscu zaczynała bieg słynna Trasa W–Z, oddana w 1949 roku. W pobliżu został wybudowany pierwszy po wojnie, jednoznacznie polityczny pomnik Braterstwa Broni, w momencie odsłonięcia gipsowy i pomalowany tak, by z pozoru wyglądał na spiżowy, poważny i trwały. Mimo to pełnił ważne funkcje społeczne. Jego cokół był naturalnym miejscem spotkań, przy czym polityczne konteksty tej figury wydawały się bez znaczenia. Określenie „czterej śpiący”, które doń przylgnęło, jest żartobliwą formą społecznego oswojenia i symbolicznego unieszkodliwienia pomnika.

Przy dzisiejszym placu Wileńskim o mało nie powstała stacja pierwszej warszawskiej linii metra, został nawet rozstrzygnięty konkurs architektoniczny na jej wygląd – byłaby pompatyczną wizualnie opowieścią o szlaku bojowym Lenino–Berlin. Ze względów politycznych Warszawa nie doczekała się jednak kolei podziemnej, której tak bardzo potrzebowała. Choć metro było przez budowniczych Warszawy traktowane priorytetowo, towarzysze radzieccy zasugerowali, że zamiast metodą paryską budować płytko i zapewnić komunikację między wieloma punktami miasta, należy kopać po moskiewsku, głęboko i szeroko, a zacząć od obszernego tunelu pod Wisłą. Wtedy się nie udało, a słowo na „M” nagle znikło z łamów gazet, jakby ten temat nigdy nie istniał. Najnowsza konstrukcja metra też napotkała wiele trudności technicznych, ale szczęśliwie się udało. W rezultacie druga linia metra znacznie zbliżyła Pragę i Śródmieście.

Ważną częścią placu jest centrum handlowe Wileńska z 2002 roku, które powstało wskutek zabudowy dojścia do kas i peronów dworca Wileńskiego (Petersburskiego, Małkińskiego). Galerie handlowe jako rozwinięcie idei pasaży są w jakiejś mierze nawiązaniem do urbanistycznej roli placów – tym bardziej, że galerie również tworzą przestrzenie wspólne, w których ludzie umawiają się i spędzają czas. Płynne połączenie galerii z peronami dworca, przy którym ulokowały się sklepy i bary o bardziej nieuporządkowanym, żywiołowym i bezpretensjonalnym charakterze, rozciąga plac Wileński od końca peronów aż po cokół „czterech śpiących”. (Pomnik został zdemontowany podczas budowy metra i można przypuszczać, że raczej nie wróci na swoje miejsce. Na razie wszelkie próby ustawienia na cokole innej figury nie przyniosły rezultatu, a cokół z niewiadomych przyczyn otoczony został prowizorycznym ogrodzeniem, choć mógłby stać się chociażby praktycznym meblem miejskim). Społecznie rzecz ujmując, ten stosunkowo nowy plac rozciąga się od końca peronów Dworca Wileńskiego przez centrum handlowe Wileńska aż po ulicę Cyryla i Metodego oraz granicę zaprojektowanego przez Helenę i Szymona Syrkusów osiedla Praga I.

Paweł Brylski, 2017