plac
Trzech Krzyży

Plac pełen przykładów okazałej architektury z różnych epok rozwoju miasta, dziś zredukowany głównie do roli węzła komunikacyjnego. Pełni też funkcje administracyjne (znajduje się tu siedziba Ministerstwa Rozwoju) i reprezentacyjne. Przestrzeń wokół zajmującego centralną pozycję kościoła pozostaje niezagospodarowana. Brak mebli miejskich i spójnie zaprojektowanej posadzki. Mimo pięknej grupy kwitnących wiosną magnolii plac sprawia wrażenie pozbawionego zieleni. Na co dzień ludzie po nim przemykają, jednak położenie na Trakcie Królewskim przyciąga turystów i zwiedzających zwłaszcza latem i w weekendy. Od lat 90. „pod Witosem” można spotkać deskorolkarzy, mimo wprowadzonego zakazu.

Choć dobrze trzymają się go legendy (w końcu to przy placu Trzech Krzyży zaczynała się akcja słynnej powieści Zły Leopolda Tyrmanda, to tu działały legendarne lokale: Szpilka, Szpulka i Szparka czy 5–10–15), plac wygląda jak wielkie skrzyżowanie. A co jeśli skrzyżowanie było tu przed tymi wszystkimi legendami, przed kościołem św. Aleksandra, a nawet przed postawieniem trzech krzyży? Wszystko za sprawą rzeki, a przypomina o tym św. Jan Nepomucen.

W zasadniczo suchej dziś Warszawie kiedyś było wiele jezior i rzek, a większość dzisiejszych dróg prowadzących w dół skarpy to dawne rzeczne koryta. Tak też było z Żurawką, która płynęła Żurawią i dalej do nurtu Wisły korytem dzisiejszej ulicy Książęcej. To nie Jurassic Park – jeszcze w połowie XVIII wieku na skrzyżowaniu Książęcej i Nowego Światu stał most, co widać na najstarszych planach Warszawy. W tym punkcie spotykały się więc trakty – Nowy Świat do starej Warszawy oraz trasa Bracka–Zgoda–Bagno prowadząca do placu Grzybowskiego, a z drugiej drogi do wsi na Jazdowie (Wiejska) i Mokotowie (Mokotowska).

Jan Nepomucen był popularnym w połowie XVIII wieku świętym promowanym przez jezuitów jako patron zabezpieczający przed powodziami i utonięciami. To, że to właśnie jego figura stoi na tym placu, nie jest więc kwestią przypadku.

Nazwa placu – Trzech Krzyży – ma swój początek w czasach saskich, gdy wytyczono aleję Ujazdowską jako drogę krzyżową dla przeważnie wówczas katolickich mieszkańców Warszawy. W okolicach placu Na Rozdrożu usytuowano Grób Pański, a przy placu, o którym mowa, trzy krzyże: jeden dla Jezusa i dwa dla jego towarzyszy niedoli, powszechnie określanych mianem łotrów. O dalszych losach placu zdecydowały jednak nie tyle krzyże, ile zwyczaj wystawiania w tym miejscu łuków triumfalnych. Raz witano tak księcia Józefa Poniatowskiego po zwycięstwie z Austriakami, raz cara Aleksandra I, gdy po pokonaniu armii Napoleona Bonaparte przyjechał do Warszawy, by koronować się na króla Polski.

Car od początku wiedział, że nie będzie łatwo, Napoleon podbił bowiem serca Polaków, dając im nadzieję na niepodległe państwo. Cara, który przyjaźnił się z księciem Adamem Czartoryskim, wyraźnie ciągnęło na zachód, przejawiał liberalne skłonności, wprowadził w Polsce konstytucję, doprowadził do powstania wielu ważnych instytucji i obiektów. Śladem tego jest też kościół przy placu Trzech Krzyży, który powstał na osobiste życzenie władcy.

Zaprojektowany na podobieństwo rzymskiego kapitolu przez Piotra Aignera, a pod koniec XIX wieku przebudowany przez Józefa Piusa Dziekońskiego w historycyzującym stylu eklektycznym, nieszczęśliwie, wraz z całą okolicą, został zburzony, lecz potem szczęśliwie odbudowano go według pierwszego projektu. Po wojnie zrekonstruowano też Instytut Głuchoniemych po wschodniej stronie i kamienicę Pod Gryfami po północnej. Po zachodniej stronie placu stanął gmach ministerialny, który był jedną z pierwszych realizacji po wojnie – powstał jeszcze przed zadekretowaniem socrealizmu i ma wiele cech warszawskiego modernizmu. Zabudowa od strony wschodniej powstała po przemianach ustrojowych. Budynek – część zespołu Holland Park – koresponduje z otoczeniem, tworząc kompozycję z budynkiem ministerialnym. Są to więc dwa przykłady okołomodernizmu – jeden z lat 40., drugi z 90. – które spotkały się na placu skrzyżowań.

Paweł Brylski, 2017