plac
Teatralny

Od XVII wieku jest to jeden z najlepszych adresów w mieście. Mniej więcej na miejscu dzisiejszego Teatru Wielkiego królowa Marysieńka ufundowała słynny Marywil, zaprojektowany przez jednego z najwybitniejszych architektów Warszawy Tylmana Gamerskiego. Pięciokątna budowla łączyła funkcje mieszkań dla kupców, sklepów i magazynów, a przez arkady w bocznych pierzejach można było się dostać na publiczny plac.

Kiedy w drugiej dekadzie XIX wieku ratusz na Rynku Starego Miasta przestał spełniać swe zadania, władze miejskie przeniosły się w nowe miejsce. Wybór padł na pałac Jabłonowskich, który powstał w drugiej połowie XVIII wieku w sąsiedztwie Marywilu według projektów Jakuba Fontany i Domenica Merliniego. Był on siedzibą władz miejskich aż do wybuchu II wojny światowej. To w jego otoczeniu miał wkrótce powstać najbardziej reprezentacyjny budynek Warszawy, nowy plac i nowe śródmieście. Zadanie zaprojektowania tych przestrzeni powierzono Antonio Corazziemu. Inicjatorem sprowadzenia go do Warszawy był Stanisław Staszic – to za jego podpowiedzią rząd Królestwa Polskiego zwrócił się do rządu toskańskiego o przysłanie architekta. Corazzi wybudował między innymi gmach banku i dwa pałace przy placu Bankowym, ale przede wszystkim teatr. Gmach, który stanął naprzeciwko ratusza, od początku miał być najbardziej reprezentacyjnym i okazałym budynkiem nowego centrum Warszawy. Powstał na miejscu wspomnianego Marywilu. Corazzi zachował oryginalny fragment konstrukcji – dom Pod Kolumnami zaprojektowany przez Piotra Aignera (twórcę kościoła na placu Trzech Krzyży). Powtórzył tę konstrukcję i w ten sposób powstały dwa skrzydła nowego teatru, w którego środkowej części dobudował główny, monumentalny korpus.

Plac Teatralny został w czasie wojny zdewastowany. Środowisko architektoniczne dość zgodnie opowiedziało się za odbudową całego placu jako miejskiego wnętrza – łącznie z rekonstrukcją północnej pierzei. O ile jednak odbudowę teatru władze potraktowały priorytetowo i powierzyły zadanie Bohdanowi Pniewskiemu, o tyle strona północna pozostała w większości otwarta na Trasę W–Z, a w miejscu dawnego ratusza stanął pomnik Bohaterów Warszawy. Jego projekt został wyłoniony w konkursie przeprowadzonym w 1959 roku – to słynna Nike projektu Mariana Koniecznego, upamiętniająca heroizm warszawianek i warszawiaków w czasie wojny.

Pomysł domknięcia placu pojawił się wraz z przeobrażeniem ustrojowym. Architektem odpowiedzialnym za odbudowę pałacu Jabłonowskich był Leszek Klajnert, autor stojącego przy ulicy Pańskiej osobliwego biurowca Elektrimu z 1995 roku. Tam próbował zamarkować pierzeję przedwojennej ulicy, przywołać skalę zburzonej Warszawy – i to w wydaniu przeciętnych czynszowych kamienic, zwykłej zabudowy, tkanki łącznej miasta. Nie jest to próba mistyfikacji, nie trzeba wierzyć, że to przedwojenna zabudowa – od początku widać, że to raczej gra, komedia omyłek.

Na pałac Jabłonowskich też nie warto się nabierać – w środku biurowiec ma inne linie podziałów niż fasada widziana z placu. I doskonale! Tu jest teatr, tu nic nie może być takie, jakie się wydaje na pierwszy rzut oka.

Ta spektakularna przestrzeń, która powstała po to, żeby być działającym miejskim placem, dziś jest przede wszystkim parkingiem. Kiedy Antonio Corazzi projektował Teatr Wielki, inspirował się między innymi oprawą Piazzo di Plebiscito w Neapolu. Tamten plac również był przez kilkadziesiąt lat parkingiem: na czarno-białych zdjęciach widać ocean fiatów wśród zabytkowej architektury. Neapol uporał się z tą plagą w 1994 roku.

Paweł Brylski, 2017