plac
Piotra Szembeka

Podręcznikowy przykład placu o powierzchni i ścianach budynków w odpowiednich proporcjach. Ma dobrze zdefiniowane granice architektoniczne i czytelną dominantę w postaci sylwetki modernistycznego kościoła. Jego rewitalizacja przyniosła specjalnie zaprojektowane oświetlenie, meble miejskie i fontannę. Jest to plac sąsiedzki, służący spotkaniom i rekreacji. Minusem jest niewystarczająca ilość zieleni.

Rozwój Grochowa wiąże się z jednej strony z wytyczeniem słynnego Traktu Brzeskiego, z drugiej zaś z równie słynną bitwą stoczoną w czasie powstania listopadowego. Trakt Brzeski to jedno z głównych przedsięwzięć Stanisława Staszica, przyrodnika, geologa i działacza, dla którego oświecenie oznaczało rozwój nauki, techniki oraz przemysłu. Trakt z Warszawy do Brześcia (dzisiejsza ulica Grochowska), uświetniony świeckim, robotniczym pomnikiem Pracy, po raz pierwszy upamiętniającym trud anonimowych zazwyczaj robotników, powstał zaledwie pięć lat przed wybuchem powstania listopadowego.

W 1825 roku zmarł car Aleksander, a na tronie zastąpił go jego brat Mikołaj. Dla Polaków oznaczało to istne trzęsienie ziemi. Aleksander doprowadził do powstania Uniwersytetu Warszawskiego, wprowadził konstytucję, w okresie jego panowania powstały budynki Antonia Corazziego na placach Bankowym i Teatralnym, a także pałac Staszica. Car Mikołaj natomiast był despotą, bardziej niż wiedza interesowała go inwigilacja. Pięć lat pomiędzy ukończeniem Traktu Brzeskiego a bitwą o Olszynkę Grochowską to cała epoka.

Piotr Szembek był generałem 4. Armii Wojska Polskiego w bitwie o Olszynkę Grochowską – to właśnie wtedy został odparty atak rosyjskich oddziałów na Warszawę. Powstanie listopadowe z początku wydawało się sukcesem, a w oswobodzonym mieście – w uwolnionym od rosyjskiego nadzoru Teatrze Narodowym – odbyło się premierowe wykonanie Warszawianki, jednej z najważniejszych polskich pieśni rewolucyjnych, która o mało nie została hymnem państwowym po odzyskaniu niepodległości.

W stulecie tamtej bitwy narodziła się idea budowy kościoła-pomnika, który upamiętniałby ów „dzień krwi i chwały". Autorem projektu był Andrzej Boni, pochodzący z Włoch architekt specjalizujący się w budowlach sakralnych; nadał on grochowskiemu kościołowi intrygującą formę wynikającą z połączenia charakterystycznego dla lat 30. XX wieku modernizmu ze strzelistością gotyku. Obie te tradycje formalne są w równym stopniu właściwe kulturze architektonicznej Zachodu, jak cerkiewne kopuły kulturze architektonicznej Wschodu. Tak jak Rosjanie budowali cerkwie w Warszawie, poszerzając zasięg swych wpływów kulturowych, kościół na Grochowie jest wyraźnym akcentem zachodniej architektury we wschodniej wówczas strefie wpływów.

Uporządkowanie otoczenia świątyni i stworzenie dla niej osi kompozycyjnej było głównym zadaniem modernizacji placu Szembeka, którą ukończono w 2012 roku. Remont, który kosztował 23 miliony złotych, miał zamienić plac w salon Grochowa. Nawierzchnię wyłożono granitem, zamontowano fontannę oraz kiosk służący jako punkt informacji kulturalnej. Wycięto rosnące tu dotąd drzewa, zastąpiono je szpalerem brzóz. W pierwotnych planach w północnej części placu od strony ulicy Józefa Chłopickiego miał zostać zlokalizowany zaułek z kawiarniami, a po drugiej stronie, przy ulicy księdza Jana Sztuki, kramy oraz wystawy plenerowe.

Remont placu Szembeka był eksperymentem w dziedzinie warszawskiej rewitalizacji – i z tej próby wiele dowiedzieliśmy się o potrzebach mieszkańców. Estetyka aranżacji wywołała znaczące kontrowersje, jednak najważniejsze, że plac działa, a mieszkańcy Grochowa chętnie z niego korzystają.

Komentarze, jakie pojawiły się w związku z remontem tej przestrzeni publicznej, znacząco wpłynęły na dalsze modernizacje w przestrzeni Warszawy, w tym na udział zieleni oraz funkcjonalność małej architektury. Prace przy kolejnych placach Warszawy albo przy kolejnych etapach modernizacji bulwarów wiślanych pokazują, że w ciągu ostatnich lat wiele się nauczyliśmy. A czas, który upłynął od otwarcia placu Szembeka w nowej odsłonie, to dla Warszawy cała epoka.

Paweł Brylski, 2017