plac
Powstańców Warszawy

Dzieciątka Jezus, Warecki, Napoleona, znów Warecki, a wreszcie Powstańców Warszawy – ten plac przechodził wiele metamorfoz, z których każda zostawiła ślad w jego nieciągłej przestrzeni. Pierwsza nazwa wiąże się ze szpitalem Dzieciątka Jezus, założonym w połowie XVIII wieku. Wtedy szpital leżał na granicy zabudowy stolicy, za nim rozciągały się pola. Pod koniec XIX wieku został przeniesiony w okolice dzisiejszego placu Starynkiewicza – na ówczesny koniec miasta. Od drugiej połowy XIX wieku plac nazywano Wareckim – od sąsiedniej ulicy o tej samej nazwie. W maju 1921 roku plac zyskał imię i pomnik Napoleona. Dwa lata później na terenie Wyższej Szkoły Wojennej odsłonięto drugi pomnik cesarza Francuzów, a uroczystość miała międzynarodowy charakter: Polskę odwiedził marszałek Francji Ferdinand Foch, który został mianowany marszałkiem Polski, wziął udział w odsłonięciu pomnika księcia Józefa Poniatowskiego na placu Saskim (Piłsudskiego) oraz został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Wojennego Virtuti Militari. Kopię tego drugiego pomnika ustawiono na placu Powstańców Warszawy w 2011 roku.

Po II wojnie światowej polsko-francuskie braterstwo broni wyglądało nieco mniej radośnie niż przed nią, więc przywrócono nazwę plac Warecki, lecz ją także zmieniono w 1957 roku, po odwilży, gdy zmarł Józef Stalin. Relację Stalina z powstaniem warszawskim można określić jako skomplikowaną i dopiero jego śmierć otworzyła drogę do upamiętnienia warszawskiego zrywu. W 1957 roku „Stolica” wydała numer specjalny poświęcony powstaniu, w którym ukazały się niepublikowane dotąd zdjęcia; wówczas nadano również imię Powstańców Warszawy placowi, przy którym stał emblematyczny Prudential, zdobyty przez rebeliantów już 1 sierpnia 1944 roku. Przez całe powstanie na szczycie wieżowca powiewała biało-czerwona flaga, a bombardowany Prudential stał się jedną z ikon zrywu również za sprawą słynnego zdjęcia Sylwestra „Krisa” Brauna.

Tuż po wojnie wieżowiec miał zniknąć – bo kto to widział, żeby w jednym z najbardziej reprezentacyjnych miejsc socjalistycznego miasta stał symbol imperialistycznego kapitalizmu? Rachunek ekonomiczny wygrał jednak z przekonaniami ideologicznymi: rozbiórka Prudentialu okazała się dwukrotnie droższa niż jego odbudowa. Do rekonstrukcji zaproszono przedwojennego architekta budynku Marcina Weinfelda, Prudentialowi dodano zgodne z regułami socrealizmu detale i zamieniono go w nowoczesny hotel. Obok hotelu Warszawa po zachodniej stronie placu powstał biurowiec Centrali Handlowej Materiałów Budowlanych, który mieścił dwie restauracje na 400 osób, dancing i bar, a po przełomie ustrojowym klub z tańcem na rurze. Wieżowiec pozostał na swoim miejscu, wobec czego reszta oprawy architektonicznej placu musiała być odpowiednio monumentalna. Do tego zadania zaproszono architekta Bohdana Pniewskiego, który miał upodobanie do monumentalizmu, projektował dla władzy przed wojną i po niej. Po wschodniej stronie placu miała stanąć imponująca siedziba Narodowego Banku Polskiego, a obok lekka, dynamiczna bryła Domu Chłopa. Bank powstawał 25 lat. Tak jak doktryny estetyczne, zmieniały się też projekty NBP, aż w końcu architekt zaproponował fasadę od strony placu w formie gigantycznej mozaiki. Biorąc pod uwagę warszawskie realizacje mozaikowe i mozaikowość samej Warszawy, ze wszystkich projektów tego chyba szkoda najbardziej. Ostatecznie zrealizowano formę aluminiowego niby-sejfu, nazwanego przez warszawiaków „trumniakiem”, który przed Euro 2012 przeszedł szybką „estetyzację” za pomocą czarnej farby.

Pod koniec 2012 roku zapowiedziano remont placu w związku z końcem budowy drugiej linii metra – w dalekosiężnej koncepcji znalazła się mała architektura, a nawet miejsca na wystawy i kawiarnie z ogródkami. Jednak w 2014 roku, przed okrągłą rocznicą wybuchu powstania, stanęły tam niesławne kolorowe donice z rachityczną roślinnością, które zmobilizowały mieszkańców do walki o miejską zieleń. W następstwie tych protestów plac przeszedł metamorfozę według projektu zgłoszonego do budżetu partycypacyjnego – zmienił się w zieleniec z lipami, tysiącem krzewów i kwietną łąką. Dzięki współpracy z Filharmonią Narodową znalazły się tam także instrumenty muzyczne: dzwony rurowe, bębenki i fragmenty ksylofonu, których dźwięk o kilkumetrowym zasięgu harmonizuje tę nasyconą znaczeniami przestrzeń.

Paweł Brylski, 2017