plac
marsz. Józefa Piłsudskiego

Monumentalny, rozległy plac o wartości symbolicznej, historycznej i architektonicznej. Charakter miejsca podkreślony jest przez posadzkę, po której podczas uroczystości państwowych defilują parady wojskowe, a na co dzień przechadzają się turyści. Przestrzeń jest zadbana, a większość granic placu – czytelna. Brakuje funkcji, które mogłyby nadać placowi charakter inny niż miejsce upamiętnienia i przestrzeń reprezentacyjna o wysokiej randze państwowej.

Pałac z dziedzińcem i ogrodem, należący do słynącego z literackich zabaw i dwuznacznych aluzji barokowego poety Jana Andrzeja Morsztyna, powstał w połowie XVII wieku według projektu wybitnego architekta Tylmana Gamerskiego i już na początku XVIII wieku został odkupiony przez króla Augusta na rezydencję. Wraz z otoczeniem stworzył Założenie Saskie, zaplanowane wzdłuż drogi Wolskiej – najszybciej i najsprawniej łączącej Warszawę z Dreznem.

Dziedziniec pałacu Saskiego był przestrzenią niedostępną publicznie prawdopodobnie aż do przełomu XVIII i XIX wieku, po jego otwarciu zaś odbywały się tam pokazy wyszkolenia wojskowego, musztry i szyku bojowego – był więc protoplacem defilad.

Po tym, jak budynek pałacowy utracił znaczenie reprezentacyjne, pełnił rozmaite funkcje. W 1839 roku został skomercjalizowany, a kupiec Iwan Skwarcow zlecił daleko idącą przebudowę historycznego obiektu. Autorem projektu zmian był Adam Idźkowski, który praktycznie zburzył środkową część pałacu, pod arkadami puścił ruch z placu do ogrodu, a nad nimi umieścił ekskluzywną kawiarnię z widokiem na ogród.

W tym samym czasie władza carska zademonstrowała swoją polityczną dominację na placu za pomocą pomnika polskich wojskowych, którzy odmówili udziału w powstaniu listopadowym. Obelisk, zaprojektowany przez Antonia Corazziego i odlany z żelaza pochodzącego z armat, został w 1899 roku przeniesiony na plac Zielony (Dąbrowskiego) w związku z budową na placu Saskim ogromnego soboru prawosławnego pod wezwaniem Aleksandra Newskiego.

Po I wojnie światowej sobór rozebrano, przed pałacem Saskim ustawiono pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, sam pałac stał się siedzibą Korpusu Wojskowego, a plac – miejscem uroczystości państwowych i manifestacji władzy II RP. Pomysłów na tę przestrzeń było mnóstwo. W 1925 roku w arkadach umiejscowiono Grób Nieznanego Żołnierza. W 1926 roku Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości przeprowadziło duży konkurs na przeprojektowanie placu do funkcji pomnika. Konkurs rozstrzygnięto, ale zwycięskie projekty nie zostały zrealizowane. W 1928 roku plac otrzymał imię Józefa Piłsudskiego, a ambicje rosły. W latach 30. planowano majestatyczną trasę pod ogrodem i placem Saskim z mostem, estakadami i tarasami widokowymi.

W czasie II wojny światowej naziści zmienili jego nazwę na Adolf Hitler Platz, tu odbywały się obchody rocznicy podboju Warszawy, a na płycie placu stanęła instalacja w kształcie wielkiej litery V, symbolizującej zwycięstwo (wkrótce zniszczona w ramach akcji małego sabotażu).

Po wojnie plac został przemianowany na plac Zwycięstwa i w dalszym ciągu był areną manifestacji władzy, choć zmieniało się oblicze tej ziemi. To właśnie tam Jan Paweł II odprawił mszę podczas pielgrzymki w 1979 roku, a jego słowa oceniane były jako wezwanie do późniejszych przemian ustrojowych w Polsce. Pamiątką tego jest krzyż stojący na płycie placu.

Z pałacu Saskiego wojnę przetrwały tylko arkady przebudowane w 1925 roku na Grób Nieznanego Żołnierza; natychmiast po wojnie zabezpieczono je jako swoisty pomnik bezimiennych bohaterów. Dawny kształt pałacu zasygnalizowany został przez ułamane kolumny i gołe cegły w miejscach, gdzie ciąg arkad się urywa – jako wstrząsający pomnik zniszczenia Warszawy w czasie wojny. W ten sposób plac Zwycięstwa stał się miejscem, gdzie udają się międzynarodowe delegacje, by składać wieńce w hołdzie miastu i jego mieszkańcom.

Wbrew pozorom za decyzją o zaniechaniu odbudowy pałacu Saskiego nie stała polityka ani złośliwość. Kolumnada Idźkowskiego cieszyła się uznaniem w środowisku architektów, z sympatią wyrażał się o niej Zygmunt Stępiński (autor znanego nam dziś Grobu Nieznanego Żołnierza), a sam budynek pałacu stał się inspiracją dla budynku Ministerstwa Rolnictwa przy ulicy Wspólnej.

Dzisiejszemu placowi najbliżej do zaleceń konkursu architektonicznego z 1972 roku, w którym zakładano odbudowę kompozycji pałacu Saskiego z kolumnadą, zasłonięcie tylnej ściany Teatru Wielkiego przez „wytworzenie odpowiedniego wnętrza miejskiego w formie przylegającego do placu aneksu przestrzennego (piazetta)” oraz lokalizację po południowej stronie placu – w  sąsiedztwie zaprojektowanego przez Henryka Marconiego hotelu Europejskiego i budynku hotelu Orbis pod warunkiem, że nie będzie to wieżowiec i że zachowa proporcję całego zespołu architektonicznego.

Pierwszym rezultatem był luksusowy hotel Victoria zrealizowany przez szwedzką firmę Skanska i ukończony w 1976 roku. Drugim – Metropolitan zaprojektowany w 2003 roku przez jednego z najwybitniejszych architektów naszych czasów, sir Normana Fostera. Budynek jest powściągliwy jak na starchitekturę – zamiast dominować przestrzeń, sprawnie ją zinterpretował: wyciął z oprawy placu Piłsudskiego tylną, socrealistyczną ścianę Teatru Wielkiego, i tym samym zwrócił uwagę na to, gdzie Teatr Wielki ma przód i gdzie leży „jego” plac, sam budynek Fostera stworzył zaś przytulny i dostępny przechodni placyk z fontanną.

* * *

Wśród spektakularnych realizacji na warszawskich placach warto wspomnień zjawiskową makroinstalację Chmura autorstwa architekta Jacka Damięckiego pokazywaną na placu Piłsudskiego w 1994 roku z okazji 50. rocznicy zmierzchu powstania warszawskiego. Składały się na nią długie pasy czarnego jedwabiu spadochronowego rozpięte na rzędach drewnianych żerdzi.

Jacek Damięcki, Makroforma Chmura, plac Piłsudskiego, Warszawa 1994. Archiwum Jacka Damięckiego, dzięki uprzejmości Fundacji Polskiej Sztuki Nowoczesnej

Jacek Damięcki, Makroforma Chmura, plac Piłsudskiego, Warszawa 1994. Archiwum Jacka Damięckiego, dzięki uprzejmości Fundacji Polskiej Sztuki Nowoczesnej

Jednym z projektów artystycznych dla tej przestrzeni jest także Sen o Warszawie Michała Frydrycha. Artysta połączył 76 warszawskich upamiętnień (pomników, głazów, tablic, miejsc pamięci) w kulę, która może toczyć się w nieskończoność. Umożliwia uwolnienie większości przestrzeni miejskiej w Warszawie od ogromu martyrologii oraz zgromadzenia jej w jednym, możliwym do objęcia wzrokiem miejscu – właśnie na placu Piłsudskiego.

Michał Frydrych, Sen o Warszawie, kolaż cyfrowy, 2011.

Upamiętnienia: Bohaterskim Obrońcom Przedpola Warszawy; Warszawskie Termopile; Stefana Wyszyńskiego; Józefa Piłsudskiego; Bohaterów Warszawy (Warszawska Nike); Partyzanta; Peowiaka; Dwóch Skał; Armii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego; Powstańców Warszawy; Armii Krajowej Zgrupowania „Bartkiewicza”; Tysiąclecia Jazdy Polskiej; Lotników Polskich poległych w II wojnie światowej; Reduta Magnet Pułku Baszta; żołnierzy „Baszty”; Drzewa Pawiackiego; Pawiak; pierwszy pomnik Bohaterów Getta; Bitwy o Monte Cassino; Bohaterów Getta; pomnik Willy'ego Brandta; Poległym i Pomordowanym na Wschodzie; Szmula M. Zygielbojma; Żołnierza 1 Armii Wojska Polskiego; Żegoty; Barykada Września; Lotnika; Zesłańców Syberyjskich; pamięci poległych i pomordowanych w Powstaniu Warszawskim; Powstańców Czerniakowa i Żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego; Chwała Saperom; Nauczycieli Tajnego Nauczania 1939–1945; w hołdzie słowackim żołnierzom walczącym w Powstaniu Warszawskim; pamięci żołnierzy AK Zgrupowania „Kryska”; zgrupowania „Krybar”; Polaków – Ofiar Ataku Terrorystycznego w Nowym Jorku z 11 września 2001; pamięci poległych w II wojnie światowej Sportowców-Akademików; pamięci poległych lotników Brytyjskich 1944; 21 Warszawskiego Pułku Piechoty „Dzieci Warszawy”; pamięci Batalionu Saperów Praskich; Wdzięczności Żołnierzom Armii Radzieckiej; Braterstwa Broni; Kościuszkowców; Dziesięciu Powieszonych za Akcję „Wieniec I”; Bitwy pod Olszynką Grochowską; pamięci pracowników służby zdrowia poległym w czasie II wojny światowej; Jaworzniaków; ku czci pomordowanych Żydów; Obrońców Radiostacji Komendy Głównej Armii Krajowej; ofiar egzekucji niemieckich dokonywanych w Lasach Kawęczyna; ofiar NKWD; poległych Lotników; Małego Powstańca; Powstania Warszawskiego; Żołnierzom Polskim, mieszkańcom Bródna, Targówka i Zacisza; Pomnik Męczenników Terroru Komunistycznego 1944–1956; Polegli Niepokonani; Pomnik Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego; Marynarzom poległym w obronie biało-czerwonej bandery; Pomordowanych na Woli; Umschlagplatz; Wspólnego Męczeństwa Żydów i Polaków; pamięci pomordowanych pracowników i chorych dawnego Szpitala Wolskiego; Reduta nr 54 (Reduta Ordona); pamięci bohaterów Batalionu „Miotła”; I Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka; 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK; Czynu Zbrojnego Polonii Amerykańskiej (Hallerczyków); Rzezi Wołyńskiej; Katyński; Grób Nieznanego Żołnierza; Krzyż Papieski; Bunkier Anielewicza; Cmentarz Mauzoleum Żołnierzy Radzieckich; Kopiec Powstania Warszawskiego; Płyta Desantu 3 Dywizji Piechoty I Armii WP

Paweł Brylski, 2017