„Patelnia”

To miejsce cechuje tymczasowość i przestrzenny bałagan – znajdują się tu m.in. pawilon z wejściami do metra, liczne schody i ściana oporowa z wejściem do podziemi. Ruchliwy węzeł łączący trasy komunikacyjne: tramwaje, autobusy, kolejkę podziemną i metro. Przestrzeń niewyznaczona administracyjnie jako plac, lecz pełniąca jego funkcje, niereprezentacyjna, ale tętniąca życiem, choć brak tu małej architektury, ławek i zieleni. Miejsce demokratyczne – natrafimy tu na wędrowny kościół dla bezdomnych, podpiszemy petycję, kupimy kwiaty lub rękawiczki, obejrzymy mural, posłuchamy gry na krzesłach i weźmiemy udział w demonstracji. Albo po prostu umówimy się „na patelni”.

Linia Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej została poprowadzona na południowych peryferiach, blisko ówczesnych granic miasta. Dworzec Wiedeński powstał w latach 40. XIX wieku według projektu Henryka Marconiego na luźno wówczas zabudowanym skrzyżowaniu ulicy Marszałkowskiej i Alej Jerozolimskich, które w ciągu kolejnego stulecia z peryferii stały się centrum Warszawy. Pierwsze plany budowy metra, z początku nazywanego „metropolitenem”, zaczęto kreślić w latach 20. XX wieku, a centralna stacja miała być połączona z planowanym Dworcem Głównym. Budowa modernistycznego, funkcjonalistycznego dworca według projektu Czesława Przybylskiego ruszyła w 1932 roku. Przed nim, u zbiegu ulicy Marszałkowskiej i Alej Jerozolimskich, miał powstać obszerny i reprezentacyjny plac. Budowa dworca została w znacznym stopniu ukończona przed wybuchem II wojny światowej, budynek został jednak wysadzony przez hitlerowców pod jej koniec.

Plan budowy metra wrócił tuż po wojnie, a linia północ–południe ze stacją centralną na skrzyżowaniu ulicy Marszałkowskiej i Alej Jerozolimskich pojawia się w „Sześcioletnim Planie Odbudowy Warszawy”; za namową radzieckich towarzyszy koncepcję budowy metra płytkiego zastąpił wówczas wykop głęboki, a linia wschód–zachód miała powstać przed nitką północ – południe. Po fiasku tej budowy słowo „metro” za sprawą cenzury zniknęło ze wszystkich publikacji.

Powrót do projektowania linii północ–południe z dzisiejszą stacją Centrum stał się możliwy po odwilży. W 1967 roku w obliczu zwiększającego się ruchu samochodowego w Warszawie zaplanowano realizację dwóch rond w miejscu skrzyżowania Alei Jerozolimskich z ulicą Marszałkowską. Rondo naziemne obsługiwało ruch kołowy, a podziemne – ruch pieszy. Rondo podziemne zostało zaplanowane jako pasaż pełen kiosków, sklepów, punktów usługowych i barów. Oprócz wejść (i wyjść) zlokalizowanych równolegle do krawężników od strony placu Defilad został skonstruowany szerszy korytarz umożliwiający budowę łącznika z przyszłą stacją metra. Wiążącą decyzję o budowie metra przyjęto jednak dopiero po wprowadzeniu stanu wojennego w 1982 roku, pierwsza łopata została wkopana w 1983, aż wreszcie, po blisko 70 latach, w 1995 roku zostało uruchomione pierwsze połączenie pomiędzy stacjami Kabaty i Politechnika. W 1998 roku oddano do użytku stację Centrum. Zatoczka przy wyjściu z metra nie była rozwiązaniem docelowym. Planowano w tym miejscu przykryte przeszklonym dachem wnętrze, wizualnie spójne z wystrojem stacji. Prowizoryczny placyk przed głównym wejściem na perony jest jedynym podziemnym placem Warszawy: podziemnym dosłowne – położony się bowiem poniżej poziomu miasta, łączy podziemne rondo lokalizowane pod skrzyżowaniem ulicy Marszałkowskiej i Alej Jerozolimskich z linią metra, prowadzi też do przejść podziemnych pod dworcami Śródmieście i Centralnym. Jest podziemny także w innym sensie – ma charakter oddolny, nieoficjalny. Z perspektywy administracyjnej „Patelnia” nie jest placem, jednak z punktu widzenia użytkowników jest nim w większym stopniu, niż wiele placów oficjalnych. Nieoficjalna jest również sama nazwa, którą nadali mu z właściwym sobie poczuciem humoru mieszkańcy warszawiacy. Plac zaczął żyć samoistnie i oddolnie, kwitnie tu handel artykułami pierwszej potrzeby: kwiatami, parasolami w czasie deszczu i rękawiczkami w chłodniejsze dni. „Patelnia” jest ponadto miejscem spotkań, aktywności agitacyjnej, reklamowej i artystycznej. Stała się również galerią sztuki w przestrzeni publicznej za sprawą współprojektanta wystroju stacji metra, profesora ASP Mirosława Duchowskiego. Studenci prowadzonej przez niego Pracowni Sztuki w Przestrzeni Publicznej już w 1998 roku zaczęli malować na betonowych zaporach zabezpieczających przed osuwaniem się pobliskich ulic. W pracach projektowych i wykonawczych murali uczestniczyło kilkudziesięcioro z nich, a ich prace pojawiały się cyklicznie. Dla wielu z nich „Patelnia” była okazją do zdobycia pierwszych doświadczeń artystycznych w przestrzeni publicznej. W ostatnich latach pod auspicjami Urzędu Miasta powstają tu murale związane z działalnością kulturalną instytucji miejskich.

Paweł Brylski, 2017