plac
Krasińskich

Pałac Krasińskich został zaprojektowany przez Tylmana Gamerskiego, najwybitniejszego architekta drugiej połowy XVII wieku, dla Jana Dobrogosta Krasińskiego, starosty warszawskiego, posła na sejm, elektora kilku kolejnych królów, przyjaciela Jana III Sobieskiego, dowódcy chorągwi husarskiej i regimentu piechoty. Zastosowano tu założenie pałacowe entre cour et jardin – z ogrodem po jednej stronie i dziedzińcem z drugiej – tak samo jak przy budowanym w podobnym czasie pałacu Morsztynów (Saskim).

Dziedziniec stał się publicznym placem po tym, jak pałac Krasińskich został odkupiony od właścicieli i przeznaczony na siedzibę Komisji Skarbowej oraz innych urzędów państwowych. Była to jedna z pierwszych decyzji Stanisława Augusta Poniatowskiego wkrótce po elekcji. Został nazwany pałacem Rzeczypospolitej.

Plac Krasińskich był wówczas najobszerniejszym placem miejskim, organizowano tam wydarzenia masowe takie jak procesje w rocznicę Ślubów Warszawy, które miały ochronić miasto przed epidemią dżumy. Co roku w drugą niedzielę maja z ulicy Długiej, przez plac Krasińskich, a dalej ulicami Świętojerską, Freta i znów Długą przechodziła procesja, którą utrwalił na jednym z obrazów Bernardo Belotto. Dobrosław Kobielski tak opisuje ten obraz w Pejzażach dawnej Warszawy: „na samym placu pasą się krowy, niewiasta wyciąga z wysiłkiem kubeł z głębi studni, strojniś w peruce wiedzie jakąś dysputę ze szlachcicem w sarmackim stroju, a obok mija elegancką karocę podpierający się kosturem żebrak. W pobliżu pałacu przeciąga długi sznur ludzi kroczących w procesji”.

Procesja ruszała z kościoła jezuitów – dziś jest to katedra polowa Wojska Polskiego, być może najlepiej zaprojektowany kościół w Warszawie, gdyby tę jakość mierzyć klasą architektów, którzy przy nim pracowali. Został wybudowany dla jezuitów po potopie szwedzkim według projektu Józefa Fontany, po powstaniu listopadowym został przebudowany na cerkiew prawosławną według projektu Antonia Corazziego, w latach 20. XX wieku odzyskał barokowy wygląd dzięki Oskarowi Sosnowskiemu, a po wojnie został odbudowany przez Leona Suzina. Co więcej, do prezbiterium trafiły dekoracje z parabolicznego łuku triumfalnego, który dla Osi Saskiej (między placem Zwycięstwa a placem Żelaznej Bramy) zaprojektował Marek Leykam za czasów późnego Gomułki. W odbudowanym po wojnie pałacu Krasińskich umieszczono zbiory specjalne Biblioteki Narodowej, na które składały się ocalone ze zniszczeń wojennych księgozbiory i rękopisy. W nawiązaniu do czytelniczych uniesień oraz eseju Zbigniewa Herberta w 2008 roku przed pałacem stanęły blaszane pegazy autorstwa Beaty i Pawła Konarskich.

Po drugiej stronie placu stoi monumentalny pomnik Powstania Warszawskiego według projektu rzeźbiarza Wincentego Kućmy, profesora Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Został odsłonięty już po przemianach ustrojowych w 1989 roku, ale jego projekt powstał w 1984 roku za rządów generała Wojciecha Jaruzelskiego. Generał, polski szlachcic herbu Ślepowron – tego samego herbu co Krasińscy – był oficerem I Armii Wojska Polskiego, która bezskutecznie próbowała pomóc walczącemu powstaniu z prawego brzegu Wisły.

Wcześniej, w 1983 roku został odsłonięty pomnik Małego Powstańca, również w 1983 roku generał doprowadził do otwarcia ekspozycji 63 dni Powstania Warszawskiego w fabryce Norblina; była to wystawa historyczna z elementami scenograficznymi – odtworzono między innymi barykadę oraz przejście przez kanał. Usytuowane w postindustrialnej przestrzeni i wykorzystujące środki scenograficzne Muzeum Powstania Warszawskiego wyraźnie czerpie z tamtego dziedzictwa wystawienniczego.

Tło dla pomnika stworzył gmach Sądu Najwyższego z lat 1997–1999 zaprojektowany przez Marka Budzyńskiego niemal równolegle z osławioną Biblioteką Uniwersytetu Warszawskiego na Powiślu (budynki wykazują zresztą wiele podobieństw). Na fasadach zastosowano patynowaną miedzianą blachę, na dachu zaś zieleń. Siedzibę sądu otaczają kolumny na planie kwadratu, na których zostały umocowane litery ułożone w paremie – sentencje prawnicze.

Gmach wznosi się między zachodnią i wschodnią stroną placu, tworząc arkadowy przejazd. Jest to inteligentne nawiązanie do tunelu przebitego przez gmach Sądu Okręgowego za prezydentury Stefana Starzyńskiego. Udrożnienie ulicy Bonifraterskiej przy okazji budowy wiaduktu nad torami przy Dworcu Gdańskim umożliwiło połączenie placu Krasińskich z placami Inwalidów i Wilsona.

Paweł Brylski, 2017