plac
Konstytucji

Mało kto wpłynął na Warszawę tak mocno jak patron ulicy Marszałkowskiej, a zatem i Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej – Marszałek Wielki Koronny Franciszek Bieliński. Od 1742 roku kierował pracami Komisji Brukowej, której zadaniem była poprawa warunków higienicznych i komunikacyjnych oraz uporządkowanie urbanistyczne podzielonej na jurydyki Warszawy. W tamtym czasie wybrukowano ponad 200 ulic, a także zaprojektowano ogromny obszar południowej części, całego dzisiejszego Śródmieścia, poprzez wytyczenie dróg wśród pól. Plany wykonane w latach 60. i pod koniec 70. XVIII wieku pokazują, jak mocno Warszawa się zmieniła w ciągu kilkunastu lat. W tym samym czasie powstało Założenie Stanisławowskie z gwiaździstymi placami, a także szachownice ulic na terenach należących do marszałka Bielińskiego; łączyła je długa prosta ulica, po śmierci Bielińskiego nazwana Marszałkowską. Plac Konstytucji leży dokładnie na przecięciu tych założeń.

Powstał na osi poszerzonej ulicy Marszałkowskiej i należy go czytać jako część zespołu urbanistycznego, który zaczyna się placem Defilad, a kończy placem Konstytucji. Jest otwarty na ulicę Marszałkowską od strony północnej, a od południowej zamykają go dwie kamienice, dzieląc ruch ulicy Marszałkowskiej na przelotową ulicę Waryńskiego i kameralną część Marszałkowskiej między placami Konstytucji i Zbawiciela.

MDM i plac Konstytucji (projekt: Józef Sigalin, Stanisław Jankowski, Jan Knothe i Zygmunt Stępiński) miały być szczytowym osiągnięciem doktryny socrealistycznej – w ścisłym Śródmieściu, w najintensywniej rozwijającej się w XIX i na początku XX wieku części miasta, powstało osiedle robotnicze o monumentalnej skali. Mogłoby się wydawać, że sztywna doktryna socrealizmu zostawiała małe pole do popisu, jednak każda z realizacji ma unikalny charakter. Oprawa placu Konstytucji została zainspirowana projektami Jana Heuricha młodszego, twórcy kamienicy Raczyńskiego (Krasińskich) przy placu Małachowskiego czy gmachu biblioteki przy ulicy Koszykowej.

Jak na powszechne wyobrażenia o socrealizmie, na które zapracował głównie Pałac Kultury i Nauki, na placu Konstytucji jest stosunkowo mało rzeźb. Ta powściągliwość miała stworzyć tło dla trzech kolosalnych rzeźb, które miały stanąć na kolumnach pośrodku placu i być upostaciowieniem Śląska, Morza i Stolicy. Pierwsze projekty nie wywołały entuzjazmu, wobec czego – żeby było cokolwiek na otwarcie – umieszczono tam wielkie kandelabry.

Żadna inna prowizorka nie zadziałałaby tak dobrze, tym ruchem wprowadzono bowiem w przestrzeń placu światło zamiast rzeźb. Socrealizm z typowym dlań zamiłowaniem do figuratywnych przedstawień wkrótce upadł, a Warszawa rozbłysła neonami. Na placu Konstytucji znalazł się hipnotyzujący neon sklepu z instrumentami muzycznymi, neony z reklamami zegarków radzieckich, linii lotniczych LOT i KLM, papierów fotograficznych Foton, a przede wszystkim słynna siatkarka – przywrócona do życia w 2006 roku dzięki staraniom artystki Pauliny Ołowskiej. Plac Konstytucji ma zresztą szczęście do sztuki – w południowo-wschodniej części placu do niedawna działała galeria Witryna.

Ten w zamyśle socjalistyczny i ludowy plac stał się też scenografią doniosłych zmian politycznych. W jednym z lokali mieściła się kawiarnia „Niespodzianka", słynna z tego, że w 1989 roku, podczas pierwszych częściowo wolnych wyborów po obradach Okrągłego Stołu, ulokował się tu sztab wyborczy Komitetu Obywatelskiego „Solidarność". Teraz w tym miejscu mieszczą się banki i salony sieci telefonii komórkowej. Tymczasem w części zachodniej i południowej otwiera się coraz więcej restauracji, a okolica wyraźnie ożywa.

Dzięki staraniom mieszkańców i działaczy miejskich w południowo-wschodniej części placu raczkuje sezonowy targ spożywczy, którego pojawienie się było możliwe dzięki budżetowi partycypacyjnemu. Innym aktem społecznej aktywności była walka o zdjęcie gigantycznej płachty reklamowej zasłaniającej fasadę hotelu MDM w południowej pierzei zamykającej plac. Środkowa część wciąż zajmowana jest przez parking – czy i o tę przestrzeń upomną się mieszkańcy i zrobią kolejną niespodziankę?

Paweł Brylski, 2017