plac
Grzybowski

Meble miejskie, zieleń, woda i przestrzeń piesza nadają temu miejscu kameralny charakter. Zabudowa jest nieco chaotyczna – architektoniczne granice placu nie zostały wyraźnie zaakcentowane. W pobliżu znajdują się kościół katolicki i synagoga. W 2007 roku, zanim został zrewitalizowany, plac Grzybowski był miejscem realizacji lubianego przez okolicznych mieszkańców projektu artystycznego – Dotleniacza Joanny Rajkowskiej. Choć instalacja działała tylko przez kilka miesięcy, istotnie wpłynęła na sposób myślenia o przestrzeni publicznej i o tym, jak jej jakość oddziałuje na samopoczucie mieszkańców.

Dzisiejszy plac Grzybowski to jedno z najbardziej pocztówkowych miejsc w Warszawie, a przy tym okolica, do której pasuje klasyczna definicja gentryfikacji z jej elementarnymi fazami – wejściem sztuki współczesnej w przestrzeń zdeklasowaną, zwiększenie jej atrakcyjności, renowacja i podniesienie wartości ekonomicznej. Plac Grzybowski to jednak znacznie więcej – powstał jako rynek jurydyki Grzybów w XVII wieku, był jednym z pierwszych prywatnych rynków produkcji i obrotu, a położony był w węzłowym punkcie miasta. Na jego przykładzie można studiować, jak działają miejskie place, kiedy tworzą sieć wzajemnych powiązań.

Warszawa do końca XVIII wieku podzielona była na wiele małych miasteczek, jurydyk, o których charakterze decydowali ich właściciele. Gdy w sąsiednim Wielopolu stały wystawne rezydencje dla arystokracji odwiedzającej stolicę w celach politycznych lub rozrywkowych, założony przez starostę Jana Grzybowskiego Grzybów miał charakter jednoznacznie produkcyjno-handlowy, działały tu liczne młyny i kilkanaście browarów.

Użytkowy charakter jurydyki sprawiał, że plac był doskonale powiązany z całym miastem. Z placu wychodziły trzy ważne drogi, które komunikowały ze sobą całe ówczesne miasto – najważniejszą z nich była Twarda, jeden z pierwszych traktów Warszawy, który przez okolice dzisiejszego placu Zawiszy prowadził do Grójca i dalej do Krakowa. Ulica Bagno to część traktu, który ulicami Zgoda i Bracką łączył się z placem Trzech Krzyży, a dalej z Jazdowem i Mokotowem. Graniczna łączyła natomiast plac Grzybowski z placami Żelaznej Bramy, Bankowym i z dzielnicami północnymi. Pod koniec XVIII wieku stanął tu dwupiętrowy ratusz, a pod koniec XIX wieku dominujący w przestrzeni kościół według projektu Henryka Marconiego. Tymczasem po drugiej stronie organizowało się życie żydowskie: było tu blisko 20 małych bożnic, a dwie synagogi zajmowały sąsiednie działki – przy Twardej 4 i 6.

Do wybuchu II wojny światowej działał tu prężnie targ. Po wojnie powstał plan zakładający powiększenie placu wzdłuż osi Próżnej w stronę Marszałkowskiej i przebudowę budynku PAST-y w narodowej formie, socjalistycznej treści i w kostiumie dawnych ratuszów rynkowych. Projekt nie został zrealizowany, lecz kamienice przy Próżnej długo przeznaczone były do wyburzenia. W latach 60. dla zachodniej części placu Bohdan Pniewski zaprojektował budynek Teatru Żydowskiego, sam zaś obrośnięty krzewami plac stawał się atrakcyjnym obiektem aneksji przez upamiętnienia – w ciągu ostatnich dziesięcioleci jego płyta miała przyjąć wiele takich projektów. Żeby przewietrzyć i odświeżyć przestrzeń placu, Joanna Rajkowska zaproponowała tu w 2007 roku słynny Dotleniacz, który w planie gentryfikacji zmienił się w otoczone drewnianymi meblami oczko wodne. Dzięki wielorakiemu i malowniczemu pejzażowi oraz sąsiedztwu lokali oferujących najmodniejsze połączenie wypieków, kawy i prosecco plac jest miejscem atrakcyjnym turystycznie, a więc odświeżającym swoją tożsamość.

Paweł Brylski, 2017