plac Defilad

Wciąż na nowo dyskutowana i kwestionowana pustka zapraszająca do wymyślania miasta na nowo. Wielkość i obecność Pałacu Kultury i Nauki powodują, że odbieramy tę przestrzeń jako plac mimo braku zdefiniowanych granic, funkcji publicznych, złego zagospodarowania oraz odcięcia od reszty miasta – a te właściwości wywołują poczucie chaosu. 

Socjalizm to nie jest ustrój dla agorafobów. Place, które powstawały w okresie ludowym, były przeskalowane ze skali ludzkiej na masową, a ideałem projektowania była przestrzeń, której nie da się objąć spojrzeniem.

Największym spośród placów powstałych w tamtym okresie jest plac Defilad, a wielkość jego płyty jest proporcjonalna do wielkości Pałacu Kultury i Nauki. Skrzydła PKiN i płyta placu tworzą oprawę architektoniczną budynku, jego ekspozycję – tak jak w muzeum trzeba cofnąć się kilka kroków, by obejrzeć obraz, tak przed eksponowanym budynkiem trzeba zrobić tych kroków odpowiednio więcej. Gdy więc na życzenie architektów odpowiadających za odbudowę Warszawy Pałac powiększył się niemal dwukrotnie – z planowanych przez Lwa Rudniewa 100–120 do 230 metrów – plac przed nim również musiał się powiększyć, a radzieckim projektantom nawet się nie śniło zbliżyć go do ulicy Marszałkowskiej.

Dziś plac Defilad jest powtórzeniem stanu z lat 70. XVIII wieku, gdy w szczerym polu na terenach stworzonej przez marszałka Franciszka Bielińskiego jurydyki Bielino wytyczono przy linijce siatkę dróg, nadając im trochę na wyrost nazwy Wielka czy Złota, i ustawiono kilka prowizorycznych drewnianych budynków. Obszar wzdłuż ulicy Marszałkowskiej od Alej Jerozolimskich do Świętokrzyskiej był przed wojną gęsto zabudowany kamienicami, które narastały przez cały XIX wiek.

Ta protodeweloperka rodzi u niektórych warszawiaków sentyment za zniszczonym miastem, jednak u architektów, którzy pracowali po wojnie, obszary te wzbudzały jedynie niechęć, wobec czego wyburzono je tak, jak dziś burzy się niektóre budynki sprzed kilkudziesięciu lat.

Teren przed Pałacem nazwano placem Defilad. Systemy totalne mają perwersyjną skłonność do pokazów dyscypliny, wyposażenia i jednomyślności. W Warszawie jednak, poza kilkoma politycznymi wiecami, które się tam odbyły, ten olbrzymi plac funkcjonował przede wszystkim jako przestrzeń handlowa. I nie chodzi nawet o lata 90., gdy na płycie placu Defilad stanęły szczęki, z których sprzedano podrabianą odzież i pirackie kasety, ani późniejsze, gdy stanęły tu blaszane hale targowe. Już w czasach PRL-u bardziej niż defilady odnajdywały się tu cepeliady, a podczas kiermaszów organizowanych w ramach Dni Oświaty, Książki i Prasy, gdy wydawcy prezentowali najbardziej oczekiwane i poszukiwane książki, ustawiały się nieskończenie długie kolejki. Jeżeli to tu rzucano produkty na rynek, to czy wciąż jeszcze jest on placem, czy może już rynkiem?

W związku z tym, jak olbrzymią zajmuje powierzchnię, nie tylko trudno powiedzieć, czym jest plac Defilad, ale także nie sposób dokładnie stwierdzić, gdzie się znajduje. Administracyjnie jest to podłużna przestrzeń położona przed głównym wejściem do Pałacu Kultury i Nauki, ograniczona Alejami Jerozolimskimi, Marszałkowską i parkiem Świętokrzyskim. Czasem wyobraźnia każe rozciągnąć plac na każdą przestrzeń publiczną wokół Pałacu, innym razem zawęża go do rozrywkowej przestrzeni między teatrami Dramatycznym i Studio, gdzie wkrótce ma powstać Nowy Plac. Wraz z tą wizją powraca marzenie o zabudowie agorafobicznego placu Defilad, obecne w planach architektonicznych od czasów przełomu ustrojowego.

Paweł Brylski, 2017