plac
gen. Józefa Hallera

Pierwszym polskim samochodem produkowanym seryjnie miał być Fiat 1100, jednak już w trakcie budowy fabryki włoskich samochodów Stalin uznał, że kraje socjalistyczne powinny się wspierać, sprzedał więc Polsce patenty samochodu „Pobieda” (ros. „Zwycięstwo”), na których została oparta konstrukcja legendarnej „Warszawy".

Osiedle Praga II też początkowo miało wyglądać zupełnie inaczej. W 1949 roku została wprowadzona doktryna tak zwanego realizmu socjalistycznego, a na poprzednim projekcie, jak się okazało, „ciążyły panujące jeszcze w naszej architekturze nawyki zachodnioeuropejskiego dezurbanizmu" („Stolica” 1954, nr 36). W nowym planie osiedle uzyskało między innymi plac Leńskiego – dziś Hallera.

Socrealizm pojawił się i zniknął. W Związku Radzieckim rozwijał się od lat 30., gdzie był jednym z elementów utrwalania stalinowskiego systemu totalnego, w Polsce został przyjęty w 1949 roku jako „powiązanie twórczości architektonicznej z całokształtem życia kulturalnego narodu na nowej płaszczyźnie”. Właśnie przez takie zdania trudno jednoznacznie stwierdzić, czym socrealizm miał być.

Zwrócenie się do realizmu jako kierunku w rozwoju sztuki miało być aktem jednoznacznego odrzucenia zdobyczy awangardy. Formalizm, modernizm i konstruktywizm nazywano sztuką „wyzutą z ludzkich uczuć”. Sztuka miała być masowa, a jej formy „bliskie i zrozumiałe dla ludu”. Architektura miała zachwycać, porażać, miała być wielka, społeczna, przeciwstawiać się „ubóstwu i jałowości plastycznej konstruktywizmu” przez „wzbogacenie skali form architektonicznych”. Nowe spektakularne osiedle na miarę realizmu socjalistycznego miało powstać przy ulicy Stalingradzkiej, dzisiejszej Jagiellońskiej, i miało stworzyć fragment miasta na terenie byłych carskich koszar, przy szlaku łączącym Trasę W–Z z Żeraniem, gdzie skręcano auta „Warszawa”. Właśnie dla pracowników Fabryki Samochodów Osobowych miało powstać osiedle Praga II.

Gdy spojrzy się na nie w kontekście poprzednika i następcy – osiedli Praga I i Praga III – można wyraźnie jak na pedagogicznej tablicy odczytać kierunek rozwoju warszawskiego budownictwa mieszkaniowego w pierwszych dekadach po wojnie. Zaprojektowane przez Szymona i Helenę Syrkusów osiedle Praga I w pobliżu placu Wileńskiego to w prostej linii kontynuacja przedwojennych, funkcjonalnych, modernistycznych osiedli Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Osiedle Praga II z placem Leńskiego (dzisiaj Hallera) według projektu prezesa warszawskiego oddziału SARP Jerzego Gieysztora powstało w czasie obowiązywania doktryny socrealistycznej. Praga III to już okres wielkoformatowych bloków o układzie i rysunku fasad rodem jakby z geometrycznej abstrakcji. Po przygodzie z „Pobiedą” FSO zaczęło jednak produkować Fiaty, a po krótkiej przygodzie z socrealizmem stolica postawiła na modernistyczne maszyny do mieszkania.

Budowa osiedla Praga II trwała dłużej niż zakładano, więc choć założenie powstało w okresie socrealistycznym, kończono je już po wycofaniu się z tej doktryny. W 1957 roku budynki nie miały jeszcze tynków, a ulice nazw, sam plac był zaś pobojowiskiem. Dzięki temu nie dostał socrealistycznej dekoracji, zachował tylko właściwą dla radzieckiego stylu monumentalną skalę. Nie ma tu więc żadnych attyk, balustradek ani rzeźb, a bez tego nieco mu bliżej do socmodernizmu niż socrealizmu. To, co zwraca uwagę, to od początku świadoma organizacja placu, dla którego zaplanowano zieleń, fontannę i pijalnię wód – dziś to malowniczy domek, ujęcie wody oligoceńskiej.

To wszystko sprawia, że plac Hallera żyje lokalnym handlem i usługami; działa tu już Centrum Wielokulturowe, powstaje Centrum Społeczności Lokalnej, w kontekście tego sąsiedztwa od czasu do czasu pojawia się określenie „idealne miejsce do życia”. Plac jest zielony, inkluzywny, wkrótce ma tu nawet powstać tężnia solankowa, a okoliczne restauracje czerpią z lokalnej tożsamości. Mimo że podobnie jak legendarna „Warszawa” jest trochę niedzisiejszy i nieco się zestarzał, wzbudza sympatię. „Warszawa” wprawdzie nikogo już nie wyprzedzi, architektura jednak starzeje się wolniej niż samochody.

Paweł Brylski, 2017