plac
Stanisława Małachowskiego

Kiedy Zygmunt Vogel w 1785 roku na akwareli Widok Zboru Dyssydentów utrwalał okolice kościoła ewangelickiego pod wezwaniem Świętej Trójcy, pejzaż był nieomal wiejski. Od czasów, gdy pałac Morsztynów stał się rezydencją królewską, a południowa granica ogrodu przyjęła miano ulicy Królewskiej, wzrost prestiżu tej części Warszawy był jednak tylko kwestią czasu.

Historia placu sięga okresu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, który chciał być uważany za władcę tolerancyjnego względem wyznań innych niż rzymskokatolickie. Jednym z rezultatów była wolność religijna, którą ewangelicy uzyskali w 1768 roku. Wcześniej warszawscy ewangelicy uczestniczyli w nabożeństwach w Węgrowie, a tamtejsi duszpasterze przyjeżdżali na spotkania z członkami warszawskiego zgromadzenia w przedstawicielstwach obcych państw. Na ulicy Królewskiej, w podwórzu ambasady Danii powstał pierwszy, drewniany dom modlitwy.

Król osobiście wybrał projekt klasycystycznego kościoła według pomysłu Szymona Bogumiła Zuga, autora między innymi Grubej Kaśki, czyli ujęcia wody na placu Bankowym. Kościół na planie koła powstawał w latach 1771–1781, o działkę i niezbędne środki zadbała społeczność warszawskich ewangelików. Inicjatorem i protektorem budowy, a także pierwszym prezesem Zboru Warszawskiego był Piotr Tepper, stojący na czele słynnej rodziny bankierów, od których pożyczał nie tylko Jego Królewska Mość, ale i Skarb Rzeczypospolitej.

Kopuła świątyni na długo pozostała dominantą warszawskiego krajobrazu, rzucając się w oczy podczas wjazdu do miasta. Gdy na przełomie XIX i XX wieku Lindleyowie opracowali jeden z najbardziej szczegółowych planów Warszawy, poprzedzający budowę sieci wodociągów, krzyż na kopule stał się tak zwanym zerem geodezyjnym, czyli głównym punktem odniesienia sieci triangulacyjnej, składającej się z zespołu połączonych trójkątów.

Plac był zwyczajowo nazywany Ewangelickim aż do 1916 roku, a więc okresu wielkiej inkorporacji (włączenia terenów podmiejskich w granice miasta), gdy dano mu za patrona Stanisława Małachowskiego, marszałka Sejmu Wielkiego. Zmienił nazwę jedynie na krótko podczas wojny, gdy hitlerowskie władze przemianowały go na plac Albrechta Dürera.

Jego otoczenie kształtowało się przez cały wiek XIX. W 1825 roku, gdy powstawał plac Teatralny jako nowe reprezentacyjne centrum miasta, przystąpiono również do uporządkowania okolic kościoła Świętej Trójcy, i przez kolejne dekady wyburzano drewnianą zabudowę, odsłaniając widok świątyni od ulic Mazowieckiej i Królewskiej.

W latach 1854–1858 powstał gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, dziś będący siedzibą Muzeum Etnograficznego. Stąd też bierze nazwę ulica Kredytowa, wcześniej nazywana Erywańską.

W 1867 roku bankier Leopold Kronenberg, mimo że pochodził z rodziny rabinów, w wieku 34 lat przyjął protestantyzm, po czym wybudował przy placu majestatyczny pałac, którego projekt zamówił u berlińskiego architekta Friedricha Hitziga. Gdy porówna się zachowane zdjęcia pałacu Kronenberga i późniejszy projekt Zachęty, można dostrzec, że jego twórca dbał o dopasowanie bryły do architektonicznego kontekstu. Co interesujące, w latach 50. XX wieku proponowano przejęcie ocalałego pałacu między innymi Centralnemu Biuru Wystaw Artystycznych, które jednak propozycji nie przyjęło. Gdyby stało się inaczej, Warszawa miałaby teraz dwie Zachęty zamiast jednej. Ostatecznie w 1960 roku gmach pospiesznie rozebrano, by zwolnić teren pod budowę ambasady Francji. Ta jednak nie powstała, a w miejscu wyrosłego na działce zieleńca stanął w 1974 roku budynek hotelu Victoria.

Cóż, dobrze, że Warszawa ma przynajmniej tę jedną Zachętę. Otwarty w grudniu 1900 roku budynek był przedmiotem ogromnego zainteresowania mieszkańców stolicy. Zaprojektował go ulubieniec architektonicznej publiczności tamtego czasu Stefan Szyller, była to siedziba pierwszej w mieście instytucji wystawienniczej z prawdziwego zdarzenia. Gmach mieścił też potrzebną mieszkańcom treść: Bitwę pod Grunwaldem Jana Matejki, Śmierć Barbary Radziwiłłówny Józefa Simmlera, obrazy Jerzego Kossaka, braci Gierymskich czy Juliana Fałata.

Okazuje się, że sąsiedztwo Zachęty i kościoła ewangelickiego nie jest całkiem przypadkowe. Działkę pod budowę gmachu ofiarowała bowiem Ludwika Górecka, córka Samuela Lindego, nie tylko wybitnego leksykografa i autora monumentalnego Słownika języka polskiego, ale też prezesa warszawskiego Zboru Ewangelicko-Augsburskiego. Inna sprawa, że Wojciech Gerson, w którego pracowni zawiązało się Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, był również aktywnym działaczem pobliskiej parafii Świętej Trójcy, a gdy kilkadziesiąt metrów dalej otwierała się Zachęta, pełnił obowiązki prezesa Kolegium Kościelnego. 

Oprawę placu dopełnia kamienica Krasińskich, zwana również Heurichowską. Jej budowa trwała od 1907 do 1910 roku w sąsiedztwie pałacu Kronenberga. Wysoki, wczesnomodernistyczny gmach z ogromnymi oszklonymi witrynami w przyziemiach był symbolem wielkomiejskości. Jak wspomina Zygmunt Stępiński, to właśnie ta kamienica znalazła swoje reminiscencje w zabudowie placu Konstytucji. 

Za sprawą Zachęty w 2018 roku plac Małachowskiego miał wkład w odzyskiwanie warszawskich placów. Wjazd na jego teren został zagrodzony, a tam, gdzie wcześniej był parking, odbywały się liczne performanse i spektakle, zaistniały też czasowe instalacje. W ramach trwającej przez całe lato wystawy Plac Małachowskiego 3 powstała również przestrzeń rzeźbiarska stworzona przez Pawła Althamera i Romana Stańczaka. Efektem była wspólna rzeźba realizująca twórcze działania w przestrzeni wspólnej.

Przy placu stoi ponadto odsłonięty w 1933 roku pomnik Poległych Żołnierzy Polskiej Organizacji Wojskowej dłuta Edwarda Wittiga. Z racji bliskiego sąsiedztwa Zachęty znajdowało tu swoje miejsce również wiele rzeźb tymczasowych, jak syrena-fontanna Ryszarda Kozłowskiego, która zanim trafiła na plac Żelaznej Bramy, była prezentowana na placu Małachowskiego w ramach wystawy Warszawa w sztuce.

Paweł Brylski, 2018